2050 йилга бориб Ўзбекистонда сув танқислиги беш баробарга ошиши айтилди

Қайд этилишича, республика ишчи гуруҳи икки ой давомида ҳудудларда ерости чучук сувлардан фойдаланиш, дарё ўзанларида қум-шағал қазиш ишларининг ерости чучук сувларга салбий таъсирини ўрганиб чиқди.

Тошкент вилоятидан оқиб ўтган Чирчиқ дарёси Чирчиқ ерости чучук сувлар конини доимий тўйинтириб туради. Ушбу конда 5 та ерости гуруҳли ичимлик суви олиш иншоотларидан 3 таси (Қибрай, ВУ-1, Ниёзбош) дарё ўзанида жойлашган. Сувли қатлам тўртламчи давр ётқизиқларига тегишли бўлиб, қатламнинг қалинлиги 20-70 метр, Янгийўл ва Чиноз шаҳарлари атрофида 120-350 метрни ташкил қилади. Ичимлик суви таъминоти учун фойдаланилаётган мазкур иншоотлардаги қудуқлар чуқурлиги Тошкент шаҳригача бўлган ҳудудда 20-70 метр, Янгийўл ва Чиноз шаҳарлари оралиғидаги ҳудудда 70-350 метрни ташкил этади. Ўрганиш давомида кузатув қудуқларидаги ерости сув сатҳи 2-5 метрни ташкил қилиб, йил давомида тебраниши 1-3 метрни ташкил этган.

Тошкент вилояти Қуйи Чирчиқ туманида жойлашган «ВУ-1» сув олиш иншооти, 180-сонли кузатиш қудуғида сув сатҳи пасайиши кузатилган.

Маълумот учун: ўртача йиллик ерости сув сатҳи 2014 йилда 2,15 метр бўлган бўлса, ҳозирда 5,38 метр бўлиб, 3,23 метр сатҳ пасайгани аниқланган. Иншоот яқинида қум-шағал карьерлари мавжудлиги ҳам сизот сувлари 1-2 метр пасайишига таъсир этган.

Зарафшон дарёсининг мамлакатга кириб келиш нуқтаси – «Раватхўжа» тўғонидан Каттақўрғон шаҳригача бўлган оралиғида «Зарафшон дарёсининг ҳозирги ҳавзаси» ерости сув кони жойлашган. Ушбу конга жами 16 та гуруҳли ерости сув олиш иншоотлари боғланган бўлиб, шундан 4 таси (Чўпонота, Дагбид, Муртак, Дамхўжа) Зарафшон дарёси ўзанига жуда яқин жойлашган.

Ўрганиш ишлари давомида ушбу иншоотларнинг кузатув қудуқларида ерости сув сатҳи 4,6-10,8 метр чуқурликда бўлиб, йил давомида мавсумий тебраниши 1,0-2,5 метрни ташкил қилгани аниқланган.

Дарё ўзанида ерости сувли қатламларининг кўпроқ очилиши, 100-500 метр радиусдаги ҳудудда, биринчи сувли қатлам – грунт сувлари сатҳининг 1-2 метр пасайишига олиб келган. Аҳолининг шахсий эҳтиёжлари учун ишлатаётган қўлбола қудуқлар (качалка, ерости қудуқлар)даги сув сатҳига таъсир этмоқда.

«Ўзгидромет» хизматининг 2012-2021 йиллар оралиғида кузатувлар таҳлилига кўра, иқлим ўзгариши туфайли ёғингарчиликнинг кам бўлиши, айрим йилларда вегетация даврида қурғоқчилик рўй берган, Чорвоқ сув омборига (Чирчиқ дарёсига) ва Зарафшон дарёсига 2013-2014, 2018, 2020 ва 2021 йилларда меъёрдан 10-15 фоиз кам сув келиши кузатилган.

Сув танқислиги, ўз навбатида, ичимлик суви танқислигига олиб келмоқда. Сўнгги 15 йил ичида аҳоли жон бошига йиллик сув ҳажми 3048 м3 дан 1589 м3 гача камайган. 

Жаҳон банки таҳлилий кўрсаткичларига кўра, 2050 йилга бориб Ўзбекистонда сувга бўлган талаб 59 куб км.дан 62-63 куб км.гача ошади ва мавжуд сув ресурслари 57 куб км.дан 52-53 куб км.гача камаяди, бу эса жорий сув танқислигини (2 куб км.дан 11-12 куб км.гача) беш баробарга оширади.

Ичимлик суви таъминотидан фойдаланишда асосий хавфлар чучук сувнинг ўткир тақчиллиги, фойдаланиш учун рақобат, ифлосланиши, қурғоқчилик ва бошқалардан иборат эканлиги айтилган.

Гидрогеологик жиҳатдан ўрганиш натижасида қуйидагича хулоса қилинган:

1. Қазиш ишлари давомида катта майдонларда ерости сувли қатламларини очиш, теварак-атрофда, яъни 100-500 м радиусдаги ерости грунт сувлари сатҳининг 1-2 метрга пасайишига олиб келади. Қазиш ишларида технологик регламент талабларига қатъий риоя қилиш лозим.

2. Зарафшон дарёси бўйидаги «Дагбит сув олиш иншооти» 3-участкасининг санитар-муҳофаза минтақасида жойлашган ҳудудда қазиш ишларини тўхтатиш ва рекултивация қилиш лозим.

3. Ерости сув олиш иншоотларининг санитар-муҳофаза минтақасида жойлашган карьерлардаги қазиб олиш ишлари ерости сувлари (микробли) ифлосланишига олиб келиши мумкинлигини инобатга олиб, ушбу ҳудудларда қазиш ишларини чеклаш тавсия этилади.