Нега Трамп Украина ва Гренландия ҳудудига кўз олайтиряпти?

Охирги ҳафталарда расмий Вашингтон ва Киев ўртасида Украина ҳудудида критик минераллар қазиб олиш бўйича имтиёзлар берувчи келишув матни сиёсий мунозаралар марказида бўлди. Критик минераллар яшил энергетика тизимлари, яримўтказгичлар, батареялар ва мудофаа қурилмалари ишлаб чиқариш учун муҳим хомашёдир. Ушбу саноатда Хитой етакчи ҳисобланиб, алюминий, литий ва кобалт ишлаб чиқаришнинг ярмидан кўпига, нодир металларининг 90 фоиз ва табиий графитнинг 100 фоиз қисмларига эгалик қилади. Шунингдек, Чили, Индонезия, Россия, Конго Демократик Республикаси ва Аргентина ҳам критик минераллар саноатида муҳим рол ўйнайди.

Доналд Трамнинг Украинани нодир металлар бўйича шартнома имзолашга ундаши эса тактик хусусиятга эга бўлиб, жамоатчиликни Америка критик минераллар хавфсизлигига эътибор қаратаётганига маълум вақт ишонтириш учун хизмат қилади. Аслида бу Байден даврида бошланган Хитойни технологик тийиб туриш сиёсатининг муваффақиятсизлигини ҳам ўзида акс эттиради. 

Хитойнинг Ғарбга қарши критик минераллар уруши

2023 йилнинг май ойида АҚШ Европа билан ҳамкорликда Хитойнинг технологик салоҳиятини чеклаш мақсадида чекловлар киритди. Бунга жавобан Хитой миллий хавфсизлик учун нодўстона давлатларга галий ва германий экспортига чекловлар жорий қилди. Ярим ўтказгичлар, 5G станциялар ва қуёш панеллари ишлаб чиқариш учун муҳим бўлган ушбу критик минералларга чеклов киритилишига асосий сабаблардан бири Нидерландиянинг юқори даражадаги яримўтказгич ишлаб чиқаришга ёрдам берадиган технологиялар экспортини чеклагани бўлди. Орадан бир йил ўтиб, 2024 йил августда Хитой инфрақизил нурли ракеталар, ядро қуроллари, тунги кўриш воситалари каби ҳарбий ускуналарда ишлатиладиган антимонит (сурма) моддаси экспортини ҳам тақиқлади. Хитойнинг ушбу моддани дунё бўйича қазиб олиш улуши 48 фоизни ташкил этишини ҳисобга олганда, бу тақиқлар АҚШ ва унинг иттифоқчилари учун оғриқли эди.

Собиқ АҚШ президенти Байден администрацияси 2024 йил 2 декабрда Хитойга юқори даражадаги чиплар ва чип тайёрловчи технологиялар етказиб беришга чеклов киритди. Бунга жавоб тариқасида 3 декабр куни Хитой галий, германий ва антимонит минералларини АҚШга экспорт қилиш бўйича мавжуд чекловларни кучайтирди. 22 декабр куни Хитой нодир металлар тайёрловчи технологиялар етказиб беришга ҳам тақиқ киритди. Бу тақиқ Хитойнинг аввалроқ жорий этилган нодир металлар қазиб олувчи ва ажратувчи технологиялар етказиб беришдаги чекловига қўшимча бўлди. Ва ниҳоят, 2025 йил феврал ойида Хитой волфрам, теллур, молибден, висмут ва индий етказиб бериш борасида ҳам назорат ўрнатди.

Критик минералларнинг АҚШ учун аҳамияти

Хитойнинг ҳаракатлари АҚШнинг стратегик камчилигини очиб берди. Қўшма Штатлар Пекиннинг критик минераллар ва нодир металларига худди Хитой АҚШнинг юқори технологияларига қарам бўлгани каби боғлиқлигини кўрсатиб берди.

Биринчидан, критик минераллар ва нодир металларга боғлиқлик ривожланган ҳарбий технологияларни ишлаб чиқариш ва янгилари устида тадқиқот олиб боришни АҚШда Хитойдагига қараганда қимматроқ қилади. Натижада замонавий қуроллар пойгасида Хитойнинг имкониятлари юқори ўринга чиқади. Бугунги кунда ҳарбий ҳаракатларнинг энг муҳим воситасига айланган дронларни мисол тариқасида оладиган бўлсак, мазкур ускуналарнинг парвоз қилиш давомийлигини ошириш ва батареяларини такомиллаштиришда критик минераллар ва нодир металлар муҳим ўрин тутади. Батареялар соҳасида ортда қолиш АҚШга масофадан бошқариладиган технологиялар борасида ҳам Хитой билан рақобатлашишни мураккаблаштиради. Чунки стратегик алоқани таъминлаш учун маълум масофаларда жойлаштирилган радар қурилмаларининг самарадорлиги батареяларга боғлиқ.

Иккинчидан, иқтисодий рақобат ва бизнес манфаатлар тўқнашувида ҳам Хитой АҚШга қараганда яхшироқ ҳолатда бўлади. Масалан, электр машиналар саноатида BYD Трампнинг яқин ҳамкори Илон Маскка тегишли Tesla’га жиддий рақиб саналади. 2024 йилда BYD электр машиналар бозорининг қарийб тўртдан бир қисмига эгалик қилди. Бу Tesla’нинг бозордаги улушидан деярли 2,5 баробарга кўп. Маълумки, электр машиналар батареяларини ишлаб чиқариш критик минераллар ва нодир металларга боғлиқ. Батареялар билан бир қаторда, Хитой чекловлар рўйхатида асосий ўринларни эгаллаган галий ва германий минераллари яримўтказгичлар саноатида муҳим таркибий қисм ҳисобланади. Яримўтказгичлар эса ўз навбатида сунъий интеллект тизимлари самарадорлигини таъминлаб беради. Бу Хитой микроэлектроника соҳасида АҚШга боғлиқ бўлганидек, АҚШ ҳам Хитойнинг хомашёларисиз мураккаб вазиятда қолиш эҳтимоли борлигини англатади.

Байден маъмуриятининг ҳаракатлари

АҚШ Байден даврида критик минераллар ва нодир металлар саноатини шакллантиришга уриниб кўрган. Мисол учун, 2020-2022 йиллар Байден администрацияси MP Materials’га ноёб металлар ажратиб олиш ва магнитлар ишлаб чиқаришгача бўлган жараённи қуриш учун 44,6 миллион доллар ҳамда Lynes Rare Earths’га ноёб металлар ажратиб олиш имкониятларини ривожлантириш учун 150,4 миллион доллар ажратди. Шу жумладан, Вашингтон яна бир қатор чораларни кўрди:

1. Мудофаа ишлаб чиқариш тўғрисидаги қонунни (DPA) қўллаш: ЭВ батареялари учун литий, никел, кобалт, графит ва марганец қазиб олиш ва қайта ишлаш жараёнларини тезлаштиришни назарда тутади;

2. Батареялар ишлаб чиқаришга маблағ ажратиш. 25 та лойиҳа учун 14 та штатда батарея ишлаб чиқаришни ошириш ва хорижий таъминотга боғлиқликни камайтириш мақсадида 3 миллиард доллар ажратилди;

3. Ички литий қазиб олиш лойиҳаларини тасдиқлаш. Невадада жойлашган Ioneer литий қазиб олиш лойиҳасини тасдиқлаш, йилига 370 минг электромобил учун литий ишлаб чиқариш;

4. Муҳим минераллар захираларини мустаҳкамлаш. Хитойнинг минерал таъминоти бўйича устунлигини камайтириш мақсадида никел ва кобалт захираларини яратиш режаси;

5. Хитой импортига тарифларни ошириш.  Хитойдан олиб келинадиган қуёш панеллари ва литий-ион батареяларига божхона тарифларини икки ва уч бараварга ошириш;

6. Инфратузилма инвестициялари ва иш жойлари тўғрисидаги қонунни амалга ошириш. Нодир ер минералларининг захираларини яратиш учун 1 миллиард доллар, қайта ишлаш ва утилизация қилиш учун 3 миллиард доллар ажратилди;

7. Америка таъминот занжирлари бўйича фармон чиқариш. Муҳим минераллар таъминот занжирларидаги заиф томонларни аниқлаш учун 100 кунлик таҳлил ўтказиш;

8. Нодир ер элементларини ажратиш учун грантлар бериш. Кўмир кулидан ва шахта чиқиндиларидан нодир ер элементларини қазиб олиш бўйича тадқиқотлар учун университетларга 16 миллион доллар ажратиш;

9. Муҳим минераллар бўйича лойиҳаларни молиявий қўллаб-қувватлашни кўриб чиқиш. Америкада муҳим минераллар қазиб олиш лойиҳаларини қўллаб-қувватлаш учун минимал нархлар белгилаш ва бошқа молиявий ёрдам механизмларини кўриб чиқиш.

Трампнинг режаси иш берадими?

Байден администрацияси амалга оширган юқоридаги ҳаракатлар стратегик аҳамиятга эга бўлса-да, АҚШга рақобатбардош критик минераллар ва нодир металлар саноатини йўлга қўйиш учун етарли эмас эди. Доналд Трамп эса Жо Байдендан фарқли равишда критик минераллар соҳасига ҳам бошқа йўналишларда бўлгани каби радикал ва тактик услубда ёндашишни танлади. Масалан, Трамп томонидан таклиф этилган Ғазо аҳолисини кўчириш ҳақидаги фикр анча кескин бўлишига қарамасдан, Яқин Шарқдаги Исроил билан боғлиқ муаммо ҳал қилмайди. Бу таклиф билан Трамп фақатгина Нетаняҳу коалициясидан Смотрич бошчилигидаги ўта ўнг кучлар чиқиб кетишини тўхтатиб туради ва Нетаняҳуга ҳукуматда қолишга ёрдам беради. Шу орқали жорий ҳукуматнинг умри қисман узайишига кўмаклашилади.

Критик минераллар борасидаги Доналд Трампнинг Украина билан имзоламоқчи бўлаётган шартномаси ҳам, Гренландияни аннексия қилиш режаси ҳам радикал ва тактик характерга эга бўлиб, Хитой билан рақобатда АҚШ устунлигини таъминламаслиги мумкин.

Биринчидан, Хитой критик минераллар қазиб олишдан ташқари уларни ишлаб чиқарувчи машиналар борасида ҳам АҚШга қараганда сезиларли устунликка эга. Худди Хитой литография технологияси борасида АҚШга етиб олиши керак бўлгани каби АҚШ ҳам критик минераллар ишлаб чиқарувчи технологиялар саноатида Хитойга етиб олиши керак. Бироқ Украина ва Гренландияги критик минерал захираларини назорат қилиш ишлаб чиқариш технологиялари билан боғлиқ муаммони ҳал қилмайди. Масалан, денгиз ва океанлар туби минераллар қазиб олиш учун ҳуқуқий жиҳатдан нейтрал ҳудудлар бўлиб, у ерлардан барча давлатлар фойдаланиши мумкин. Бироқ Қўшма Штатларда бу каби амалиётларни бажариш учун айни пайтда етарли техник ва технологик потенциал йўқ. Украина ва Гренландия минерал ресурсларини талаб қилаётган АҚШнинг муаммоси минерал захираларига эга ҳудудларнинг йўқлигида эмас, балки уларни қазиб оладиган рақобатдош техника ва технологиялар етишмаслигида.

Иккинчидан, АҚШдаги фаол жамоатчилик табиатга зарарли бўлган қазиб олиш амалиётларига Хитой ёки бошқа ривожланаётган мамлакатлар жамоатчилигига қараганда кучлироқ қаршилик кўрсатиши мумкин. Бунинг сабаби яшил энергетика тасаввур қилинганидек яшил эмас. Шу сабабли АҚШ ўз ҳудудига бу саноатни олиб киришда қийинчиликларга дуч келади. Бироқ шуни унутмаслик керакки, Гренландия ва Украинада ҳам жамоатчилик фикри шаклланган бўлиб, экологик экспанция АҚШ қазиб олувчи компаниялари фаолиятига қарши норозиликларга сабаб бўлиши ва саноатнинг самарадорлигини қисқартириб юбориши мумкин.

Ва ниҳоят, Гренландия ва Украина ҳудудида минерал ресурсларни қазиб олиш жараёни бошланган тақдирда ҳам, қазиб олиш амалиётини муваффақиятли йўлга қўя оладиган АҚШ компаниялари маълум эмас. Бунга сабаб компаниялар олдида арзон ва малакали ишчи кучининг ушбу саноат соҳасида етишмаслиги, Россиянинг Украина ҳудудида янги ҳужум бошлаш эҳтимоли, Гренландиядаги озодлик ҳаракати хавфи, саноат занжирига мослашиб олган Хитой фирмалари билан рақобатбардошликни йўлга қўйиш каби бир қанча тўсиқлар мавжуд. Аллақачон критик минераллар саноатида фаолият юритиб келаётган Хитой фирмалари билан рақобатлашиш учун Америка компаниялари давлатдан кўплаб имтиёз ва ёрдам олиши зарур бўлади. Ўз навбатида бу ёрдамлар занжири федерал бюджетга ва либерал бозор қоидаларига салбий таъсир кўрсатиши мумкин. Шунингдек, 2026 йилги Конгрессга сайловда демократларнинг ғалабаси Доналд Трампнинг кескин ёндашувини тўхтатиши мумкин. Бундай ҳолатда Америка компанияларига критик минераллар соҳасида узоқ муддатли режалар тузиш хавфлилигича қолади. Натижада миллий критик минераллар ва нодир металлар саноати АҚШдаги маҳаллий компаниялар учун жозибадор бизнесга айланиш эҳтимолини камайтиряпти.

АҚШнинг критик минераллар ва нодир металлар бўйича сиёсати борасида кутилмалар

Қўшма Штатлар ўзининг критик минераллар ва нодир металлар саноатидаги муаммоларини ҳал қилиш учун қуйидаги йўналишларда сиёсат юритиши мумкин.

Агрессив экспанция. Айни АҚШ президенти Доналд Трамп ташқи сиёсатида намоён бўлаётган бу характер Қўшма Штатларни бевосита ёки америкапараст кучлар ёрдамида минерал захираларни назоратга олишга ундайди. АҚШнинг бевосита иштироки эса амалдаги дунё тартиботини хавф остига солади ва ХIХ аср колониал ёндашувларни қайта сиёсат майдонига олиб келади. Америка бизнес элитасидаги минералларга эҳтиёжни қондириш истаги сиёсий элитага ва ундан ташвиқотлар орқали Америка халқига ўтиши мумкин. Бу эса либерал ва демократик қатлам ҳамда колониалистик қарашлар тарафдорлари ўртасида ички сиёсатда кескин бўлинишга сабаб бўлади. Бошқа тарафдан эса экспанцион сиёсат америкапараст кучлар ёрдамида амалга оширилиши мумкин. Бу ХХ асрдаги нефт урушларига ўхшайди. Натижада сиёсий ва ҳарбий низоларнинг Яқин Шарқдан бошқа марказлари пайдо бўлади. Булар Жануби-Шарқий Осиё ва Африка минтақалари бўлиш эҳтимоли бор.

Россия билан яқинлашиш. Россия технологик имкониятларнинг санкциялар туфайли чеклангани ва савдо тақиқлари сабабли ўз ресурсларидан тўлиқ фойдалана олмайди. Вашингтон эса ҳар иккала муаммони ҳал қила оладиган имкониятга эга. Оқ уйнинг Россия билан муносабатларни илиқлаштириши АҚШ саноатидаги минерал ресурслар билан боғлиқ муаммони юмшатиши мумкин. Бу йўл билан Вашингтон фақатгина минераллар саноатида янги таъминот йўналишини очибгина қолмасдан, Россия ва Хитойни ўзаро рақобатчига ҳам айлантиради. Бошқа тарафдан эса АҚШнинг ташқи таъминотга боғлиқлиги сақланиб қолади. Бу худди ХХI аср бошидаги Европа давлатларининг Россиядан энергия ресурслари сотиб олишига ўхшайди. Бу чора Москва ўзининг сиёсий амбицияларини намойиш этгунга қадар қисқа муддат самара бериши мумкин.

Савдо урушларини тўхтатиш. Савдо урушларини тўхтатиш учун Вашингтон технологиялар соҳасидаги туб муаммоларга мурожаат қилиши керак. 1991 йилдан кейин ягона тартибот остида ўсиб келаётган Америка технология компаниялари чамаси чорак аср вақт ўтгандан кейин шаклланган кўп қутбли дунё қоидаларига мослаша олмаяпти. Авваллари Вашингтон айтган қоидалар ҳукм сурган дунёда эндиликда ҳар бир давлат технологиялар бозори ва киберолам учун ўз ички қоидаларини жорий этмоқда. Бу шароитда фақатгина ихтирочиликнинг ўзи етмайди. Америка компаниялари дипломатия ва нарх-наво борасида ҳам рақобат қилишларига тўғри келмоқда. Натижада қиммат ишчи кучи ва фаол геосиёсий мавқега эга бўлган АҚШга ушбу хусусиятлар акс таъсир кўрсата бошлади. Нисбатан мўътадил ташқи сиёсат ва арзон ишчи кучи Хитойга устунлик бермоқда. Технология компаниялари учун рақобатдош ички муҳит ва қулай ташқи сиёсат тақдим этолмаган АҚШ сиёсий элитаси охир-оқибат очиқчасига чет давлатлар билан савдо урушига киришди. АҚШ санкцияларига жавобан жорий этилган чекловлар эса минераллар саноатини ҳам четлаб ўтмади. Шу билан бир қаторда, яна бир нарса намоён бўляпти. Асосан совуқ урушдан кейин ўсган Америка технология компанияларида халқаро рақобатчилар билан рақобат қилишга хоҳиш ҳам, журъат ҳам етишмаяпти. Оқибатда ҳукумат компанияларга ёрдам бериш учун турли божлар ва санкциялар эълон қилишга мажбур. Савдо урушларини тўхтатиш учун – камида технологиялар соҳасида – Вашингтон самарадор ички ислоҳотлар ўтказиши муҳим. Акс ҳолда қутбланиш авж олиб бориши ва экпанцион кайфиятнинг кучайиш эҳтимоли юқорилигича қолади.

Шаҳбоз Жўраев, мустақил тадқиқотчи