​Ўзбекистон «фуқаро» атамасидан воз кечиши керакми?

Мени ҳар доим мушоҳадага чорлаб турадиган бир ҳолат бор: деярли ҳар куни ҳаётда, жамиятда, ҳужжатларда дуч келадиганим «фуқаро» атамаси. Ушбу сўзнинг моҳиятини яхши биламан: «Фуқаро – фақир, камбағал, бечора, мискин, гадо, давлатнинг ёки бировнинг ҳисобига яшайдиган, бир кунлик емишини топа олмайдиган шахс» маъносининг кўплик шакли, деб ёзади тиббиёт фанлари номзоди Рўзмат Тожимуродов «Ишонч» газетасида чоп этилган мақоласида.​

«У мустақиллигимизнинг бошларида бир қатор (тайёра, тайёрагоҳ, нафақахўр ва ҳ.к.) каби шошма-шошарлик билан ҳеч қандай илмий асосланмаган сўзлар каби қўлланила бошланган. «Фақир, фуқаро» деб халқимизни аташ, балки бировни койиганда ҳам бундай дейиш ноўрин эмасми? Баъзилар бу сўз негизида бир неча сўзлар пайдо бўлган, уларнинг келажаги нима бўлади, дея ўйлаши мумкин. Масалан, «фуқаропарвар». Бу сўзда ҳеч қандай маъно йўқ. «Фуқаролик жамияти». Энди буниси ортиқчадек, назаримизда»​, –​ дея фикрини асослаган Тожимуродов. 

Унга кўра, «фуқаро» сўзи ўрнига ишлатилиши мумкин бўлган халқ ва Конституцияга мос келадиган атама – «бек ва бека», яъни «Ўзбекистон беки ва бекаси».

Рўзмат Тожимуродов мақолада шундай ёзади: 

«Бек(а)» барча дин ва миллат вакилларига ҳам мос келувчи ягона вариантдир. Бу таклиф кўплаб давлат ва нодав­лат ташкилотлари вакилларига маъқул бўлган.

«Фуқаро» сўзи ўрнига таклиф қилинаётган вариант ва унинг таърифи:

Бек (бека). Ўзбекистон беки, бекаси:

– Ўзбекистон ҳудудида доимий (ёки Ўзбекистон беки, бекаси бўла туриб, вақтинча бирор-бир бошқа давлатда) истиқомат қилувчи, бир хил юридик ҳуқуқларга эга бўлган, турли миллат ва дин вакилларидан ташкил топган аҳоли;

– Маънавий ва моддий жиҳатдан бой-бадавлат ўзбек халқининг фарзанд­лари;

– Давлатни, давлат рамзларини тўлиқ англаган ҳолда ҳурмат қилувчи, ватан учун ҳар қандай хизматга тайёр билимли кишилар;

– Ўзига ишонган, ўз сўзида турадиган, оиласи ва ватанига содиқ эркак ва аёллар;

– Ўз ҳақини таниган, ўзганинг ҳақини ҳам унутмайдиган, узоқ-яқин қўшнилар билан дўстона яшашга интилувчи халқ; 

– Содда, камтар, камсуқум, кенг ­фикрловчи, виждони пок инсонлар;

– Ўз номидан келиб чиққан ҳолда, юртининг ер ости, ер усти ва маънавий бойликларига меросхўр кишилар;

– Ўзбек миллати ва «бек (а)» сўзи ҳар хил даврда келиб чиққан; 

– ХХI асрнинг биринчи чорагига қадар «бек (а)» сўзлари, фақатгина бой-бадавлат кишиларнинг ўғиллари, аёлларга нисбатан эса бой-бадавлат кишилар ва ҳукмдорларнинг хотини дея нотўғри ишлатилган. Бунинг оқибатида онгимизга нотўғри тушунча сингиб қолган;

– «Бек (а)» атамаси ҳозирги кунда мамлакатимизда истиқомат қилувчи барча миллат ва дин вакилларига тааллуқли;

– «Бек (а)» атамаси таклиф қилинаётган барча (аҳоли, фидойи, жонкуяр, баҳодир, алп бола, юртдош, ватандош, ёрон, шаҳрванд, раийат, мардум, граждан, қавм, фарзанд, киши, одам, азамат, ўғил-қиз, будун ва ҳ.к.) вариантларни ўз ичига олувчи, барча дин ва миллат вакилларига ҳам мос келувчи ягона вариантдир;

– «Бек» сўзи шу кўринишида инсон руҳиятига кўпроқ ижобий таъсир қилишини эътиборга олиб, уни турламасдан (яъни «беги» деб ўзгартирмасдан) истисно тарзида ўз кўринишида («беки» деб) қолдириш лозим.

ФҲДЁ – Фуқаролик ҳолати далолатномаларини ёзиш органи ўрнига таклифлар:

– Оилавий ҳолатни қайд этиш бўлими (ОҲҚЭБ).

– Оила далолатномаларини бериш бўлими (ОДББ).

– Аҳолининг оилавий ҳолатини қайд қилиш бўлими (АОҲҚҚБ)

МФЙ (ҚФЙ) – маҳалла (қишлоқ) фуқаролар йиғини ўрнига таклиф:

– МБЙ (ҚБЙ) – маҳалла (қишлоқ) беклари йиғини.

Паспортга киритиладиган ўзгариш

Паспортнинг 2-бетидаги фуқаролиги/nationality қаторидаги «фуқаролиги» сўзи ўрнига қуйидаги вариантлардан бирини қўллаш мумкин:

1.«юрти». 2. «ватани». 3. «маскани».

Ушбу масала юзасидан мулоҳазаларини билдирган тарих фанлари доктори, профессор Ашраф Аҳмедов ўзбекларда гражданликни ифодалаш учун «фуқаро» сўзининг ишлатилиши кишини жуда хафа қилувчи ҳолат эканини билдирган.

«Узрли, узрсиз сабаб­ларга кўра бу «қора тамға» манглайимизга урилди. Бу номнинг биздек дунёга дарс бериб келган миллатда абадий қолиши тарих ва авлодлар олдида кечирилмас гуноҳ бўлади. 

…Гражданлик атамаси борасида Марказий Осиё мамлакатларининг ҳаммасидан ҳам орқада қолдик. 

Қозоқлар – азамат, тожиклар – шаҳрванд, қирғизлар – жорон деб турса. Ўзларига «фақир»ликни эп кўрмаса-ю, биз Замахшарий, Бухорий, Термизий, Темурийлар, Навоий авлодлари бошқалар олдида фақир бўлиб турсак, ярашадими? Ўзингиз танангизга бир ўйлаб кўринг», –​ дейди у. 

Шунга қарамай, журналист Шуҳрат Жабборовни баҳсга киришган мутахассисларнинг барчаси нуқул бир хил фикр билдиргани уни ажаб­лантираётганини ёзган.

«Эмишки, «фуқаро» сўзининг ўзаги «фақир» бўлиб, баъзилар фақир сўзининг мазмунини янада ғариблашган таъриф билан изоҳлашибди. Сўз ва унинг семантикаси билан шуғулланганлар яхши биладики, ҳар бир каломнинг этимологик келиб чиқиши бўлади. «Фуқаро»нинг асл келиб чиқиши «фақир» сўзидан олинган бўлиши мумкин. Лекин орадан замонлар ўтиб, асл маъно унутилиб, янги мазмун касб этиши лингвистикада мавжуд жараёндир.

Тил ҳақидаги катта бир анжуманда элга танилган бир олим «ташхис» деган сўзни тилимиздан чиқариб ташлашни таклиф этди. Сабаб? «Ташхис» арабчадан ўтган сўз бўлиб, «шахс» сўзидан олинган экан. Ҳолбуки, ҳозирги пайтда «ташхис» сўзи ўзбек тилида тиббиётдаги «диагноз» маъносини англатади. Қолаверса, таълим тизимида «ташхис маркази» деган тушунча муомаламизга сингиб кетган. Шу ном билан аталувчи идоралар пешлавҳалари, муҳрларидан жой олган», –​ дея мулоҳазасини билдирган Жабборов. 

Унинг ёзишича, «фуқаро» сўзи ўрнига «бек» ва «бека» сўзларини тавсия этиш​ жудаям сунъий муқобил саналади. 

«Фуқаролик» каломига Ўзбекистон Респуб­ликаси Конститутциясининг иккинчи бўлимида бир неча моддалар бағишланган. Ҳамма учун тенг, деб нисбат берилган фуқаролик сўзи ҳаётимизга сингиб кетган​»​, –​ дейди у.

Маълумот учун, ЎзССР даврида «граждан»​ сўзидан фаол фойдаланилган, шундан сўнг, 1991 йилда мамлакат мустақиллиги эълон қилингач, «фуқаро»​ атамаси кенг тарқалган.