Aвтоэволюция: илк автомобиллар қандай яратилган?

Бугун автомобилсиз инсон ҳаётини тасаввур қилиш қийин. Узоқ даврлар мобайнида от, ғилдирак, фойтун (карета), ҳатто одамнинг ўзи юк ва йўловчи ташиш учун хизмат қилиб келди. Ҳар доим қулайлик пайида бўлган одамзод тарихнинг энг катта ихтироларидан бири ― автомобилни яратди.

Panhard & Levassor Type A (1891)

Автомобил грек тилидан таржима қилганда «авто» − ўзи, «мобил» − ҳаракатланувчи деган маънони англатади. Инсон ёки жонивор мушаклари меҳнатидан фойдаланмай, соф техник асосга эга уловни яратишга бўлган ҳаракатлар 18 асрга бориб тақалади.

Ўйинчоқ буғмобил

Инсон меҳнатисиз ҳаракатланувчи автомобилнинг илк прототипи 1672 йилда католик жамияти аъзоси Фердинанд Вербист томонидан яратилади. У Хитой императорига атаб, буғ билан ҳаракатланувчи улов − буғмобилни ишлаб чиқади. Бир марта кўмир ёқилганда тахминан 1 соатгача ҳаракатланса-да, бу улов кўпроқ ўйинчоқ кўргазмага ўхшарди, ундан юк ёки йўловчи ташиш учун фойдаланиб бўлмасди.

Айнан Вербист ўз асарларидан бирида «мотор» сўзини ҳозирги маъносида қўллаган. Аммо чин маънодаги ҳақиқий мотор яратилиши учун яна икки аср вақт керак бўлди.

Двигател

Ёқилғини энергия кучига айлантириб берувчи двигателнинг илк кўринишини 1807 йилда швейцариялик еФрансуа Исаак де Ривас ишлаб чиқди. Двигател водород билан ишлар, ҳаракат юзага келиши учун учқун талаб этиларди. Де Риваснинг ихтироси бошқа олимларни ҳам двигателни такомиллаштиришга илҳомлантирди.

Риваз яратган ўзи ҳаракатланувчи экипаж (1807)

Ва 1885 йилда немис инженери Готлиб Даймлер ҳозирги кўринишдаги двигателни яратади, шу йили карбюраторни ҳам ўйлаб топиб, илк мотоцикл учун патент олди. Двигател иқтисодий жиҳатдан тежамкор ва ихчам бўлгани учун ҳам айнан Даймлер двигатели автомобил яратишга бўлган ишончни пайдо қилди.

«Отсиз ҳаракатланувчи фойтун»

Биз тасаввур қиладиган илк автомобилнинг «катта бобоси» 1886 йилда немис ихтирочиси Карл Бенц томонидан яратилган. Motorwagen деб номланган автомобили учун Бенц Даймлер двигателидан фойдаланди. Бир йилдан сўнг илк автомобил сифатида патентлаштирилган Motorwagen отсиз фойтунни эсга соларди.

Унинг илк автоулов экани ҳақида баҳслар кўп бўлса ҳам, айнан Motorwagen яратилган сана − 1886 йилнинг 29 январи автомобилнинг туғилган куни сифатида эътироф этилади. Айтганча, Карл Бенц энг биринчи авто ишлаб чиқарувчи корхона Mercedes Benz’нинг асосчиларидан ҳисобланади.

Двигателни қаерга ўрнатиш керак?

Бенцнинг қурилмаси Европа ишбилармонларини автомобилсозликни янги, перспектив соҳа сифатида кўришга ундай бошлади. 1886 йилда француз бизнесменлари Рене Панар ва Эмиль Левассор автомобил ишлаб чиқариш ва сотиш мақсадида Panhard&Levassor компаниясига асос солишади. Улар бензинда ишловчи двигателга патент олишади.

1890 йилда Левассор ўзининг автомобили лойиҳаси устида иш бошлайди, у двигател машинанинг қайси қисмига ўрнатилса қулай, хавфсиз ва мос бўлиши ҳақида бош қотиради. Натижада олд қисмга двигателни ўрнатишга қарор қилади, ёқилғи узатмаси эса орқа томонда жойлашган эди. Техник қисмларнинг бундай компановкаси Panhard тизими номини олади ва ҳозиргача ҳам автомобил саноатидаги асосий стандарт бўлиб қолди.

1989 йилда Панар ва Левассор ўз лицензияларига ҳамюртлари Арман Пежони ҳам шерик қилишади. Бу Peugeot автомаркасининг пайдо бўлиши учун туртки эди.

Оммавий равишда сотилган авто

Автомобиллар энди пайдо бўла бошлаган пайтда АҚШда иқтисодий фаровонлик ҳукм сураётган бўлиб, бу одамларга қулайлик излаш, шунингдек, автомобил харидига ҳам имкон берарди. Лекин бу пайтда автомобиллар қўлда йиғилар, жараён узоқ ва машаққатли эди. Ҳар гал янги автомобил йиғилаётганда унинг бирон деталига ўзгартириш киритилгани учун ягона стандарт ҳам йўқ эди. Ҳаракатланишнинг бу қулай турига бўлган талаб қондирилмасди, натижада автомобилни тез ва сифатли тарзда йиғиш йўллари излана бошланди.

Бунга ечимни 1901 йилда Oldsmobile компанияси топди. Қўл меҳнати эмас, балки конвейерлар билан авто қисмларини йиғиш йўлга қўйилди. Барча қисмлари аниқ стандарт асосида ишлаб чиқилган Oldsmobile Curved Dash илк бор оммавий равишда сотувга чиқарилган автомобил сифатида тарихда қолди. У нисбатан қисқа фурсатда тайёрланарди. Қисқа муддат − 1901-1907 йиллар оралиғида Oldsmobile Curved Dash’нинг 19 мингдан ортиқ ададда харид қилинди.

Форд эпохаси

Автомобил саноатида ҳақиқий инқилобни Генри Форд амалга оширди. Форд техник қисмларни йиғиб автомобил кўринишига келтирувчи конвейерларнинг ишлаш приципини такомиллаштирди, бу билан ишлаб чиқариш жараёни маҳсулдорлигини сезиларли даражада оширди. Натижада тезкор конвейерда тайёрланган биринчи машина − Ford T пайдо бўлди. У икки соатда йиғилган бўлиб, қиймати 850 АҚШ доллари атрофида эди. Ford T’нинг яратилиши билан автомобил чин маънода оммалашди, транспортнинг энг қулай кўринишига айланди.

Форднинг янгилигидан кейин АҚШнинг бошқа компаниялари ҳам конвейер услубида автомобил ишлаб чиқаришни бошлашди. Аммо Европада 1930 йилларгача ҳам автомобилни йиғишнинг примитив − қўл меҳнати усулидан фойдаланиб келинаверган.

Шундан сўнг автомобил саноати қисқа муддатда эволюцияни бошдан кечирди. Бирин-кетин саҳнага чиқа бошлаган Ford, Peugeot, Benz, Audi, Volkswagen авто ишлаб чиқарувчиларининг ҳар бири автоуловни қулайлаштириш ва такомиллаштириш ҳаракатига тушди.

Ford’нинг илк автомобиллари