Энергетика соҳасига бюджетдан катта маблағлар сарфланмоқда. Бу қанча вақтда натижа беради?

Сўнгги вақтларда давлат қарзи иқтисодчилар ва турли соҳа вакиллари томонидан кенг муҳокама қилина бошлаган мавзулардан бирига айланди.

Айримларда қарз давлат келажаги учун катта риск экани тўғрисида фикрлар янграса, Молия вазирлиги вакиллари бу нормал ҳолатлигини, қарзларни тўлашга имконият етарли эканини таъкидлаб келмоқда.

Ўз навбатида, давлат ташқи кредитининг қай соҳаларга сарфланаётгани ҳам мавзунинг ажралмас қисмларидан. Хусусан, энергетикага йўналтирилган қарз маблағларининг салмоғи нисбатан юқори.

Молия вазирлиги келтирган маълумотларга кўра, 2020 йил якуни бўйича жами давлат ташқи қарзининг (21,1 млрд доллар) 3,1 млрд доллари (14,6 фоиз) электр энергетикасига, 2,6 млрд доллари (12,4 фоиз) энергетика соҳасига йўналтирилган.

Бу қадар йирик маблағлар, қолаверса, қарзнинг катта қисми нега айнан энергетикага сарфланаётгани, мазкур харажатлар ўзини қай даражада оқлаётгани ва пуллар нималарга харжланаётгани мавзуга асос бўлмоқда.

Тўғри, бугунги замонда энергетикасиз инсон ҳам, иқтисодиёт ҳам оғир аҳволга тушади. Уни ривожлантириш, аввало, аҳоли эҳтиёжи, ишлаб чиқариш ва бошқа ўнлаб тармоқлар учун зарур.

Аммо ҳозирда маблағ сарфининг кўпроқ қисми бюджет камомадига йўналтирилгани дуруст деган қарашлар ҳам бор.

Ўтган 30 йил давомида, хусусан, 2020 йилда ҳам мамлакатимиздан энергетика тақчиллиги аримагани бор гап.

Аҳолининг масъул ташкилотларга, ОАВга мурожаатларининг аксарият қисми электр энергияси, газ таъминоти етишмаслиги борасида бўлиб келган. Яъни бу доимий ва тизимли муаммолардан.

Январ ойида Олий Мажлис Қонунчилик палатаси депутати Дониёр Ғаниев Ўзбекистонда кузатилаётган кенг миқёсли энергия инқирозига муносабат билдириб, Энергетика вазирлигини танқид қилганди.

«Энергетика вазирлиги 30 йилдан бери соҳага инвестиция киритилмагани ҳақида дардини айтади. Ундай бўлса, 2020 йил 3-чорак якуни бўйича энергетика соҳасига йўналтирилган давлат ташқи қарзининг 28 фоизи ёки 5,7 млрд доллар маблағлар қани? Уларни қандай сарфлашмоқда?

Мисол учун, умумий қиймати 1,2 млрд доллар бўлган Намангандаги Тўрақўрғон ИЭС ишга туширилса, водийда электр таъминотида муаммо қолмайди, деб ҳаммани ишонтиришганди. Лекин Тўрақўрғон ИЭС ўтган йили ишга тушган бўлса-да, водийда электр таъминотида ижобий ўзгариш бўлмади-ку», деганди у.

Яқинда энергетика вазири Алишер Султонов «Америка овози» журналисти билан суҳбатда энергетика соҳасидаги ислоҳотлар сўнгги 3–4 йилда бошланганини айтди.

«Бизнинг соҳада қачон ислоҳотлар бошланганига жавоб берадиган бўлсак, ўйлайманки, охирги 3–4 йил ичида. Аммо биз тушунамизки, бунақа оғир соҳада 3, 4, 5 йил ҳам, 10 йил ҳам катта муддат эмас. Олдинлари энергетика сиёсатини олиб борадиган бирорта бир ташкилот бўлмаган Ўзбекистонда», деганди вазир.

Эътибор қилинг, мустақиллигига 30 йил бўлган Ўзбекистон учун мамлакат иқтисодиёти ричаги бўлган тизимни ислоҳ қилиш ҳаракатлари 3–4 йил олдин бошланган. Вазир бунгача тизим тўғри йўлга қўйилмаганини айтади.

Бу сўзлар қайсидир маънода депутатнинг энергетика инқирози қачон тугаши борасидаги саволига жавобдек янгради. Яъни ўнлаб йиллар давомида ислоҳ қилинмаган тизимда, табиийки, моддий-техник база, ресурслар тақчил бўлиш эҳтимоли юқори. Қолаверса, нормал йўлга қўйилмаган тизим изига тушгунига қадар ҳам ўнлаб йиллар керак экан.

Сўнгги йилларда соҳага катта-катта маблағлар сарфланаётгани эса ўша қилинмаган ислоҳотларни бошлаш, давом эттириш учундир балки.

Ўтган йили ажратилган 5,7 млрд доллар сарфи бўйича саволлар янграйвергач, Энергетика вазирлиги расмий ҳисобот билан чиқди.

Айтиляптики, энергетика соҳасига давлат кафолати остида ташқи қарзларни жалб қилиш бўйича жами 61та битим имзоланган. Шартномаларнинг умумий қиймати 9 млрд 914 млн долларни ташкил этиб, шундан жалб қилинган қиймат 5 млрд 722 млн доллардир. Демак, битимни бажариш учун мазкур соҳага яна 4 млрд доллардан ортиқ қарз олинади.

Ҳисоботда 5,7 млрд доллардан сарфланган сумманинг 2,3 миллиарди «Ўзбекнефтгаз» АЖнинг «Uzbekistan GTL» лойиҳасига берилгани, электр энергиясини ҳисобга олиш ва назорат қилишнинг автоматлаштирилган тизимига (АСКУЭ) эса 552 млн доллар сарфлангани келтирилган. Қолган маблағлар аниқ очиқланмаган.

Манбага кўра, 2021 йил июлда иш бошлаши режа қилинган «Uzbekistan GTL» заводида йилига 3,6 миллиард куб метр газ қайта ишланиб, ундан 1,5 миллион тонна синтетик суюқ ёнилғи ишлаб чиқарилади. Шундан 307 минг тоннадан ортиқ авиакеросин, 724 минг тоннадан зиёд дизел ёнилғиси, 437 минг тоннадан ортиқ нафта ва 53 минг тоннадан зиёд суюлтирилган газ ишлаб чиқарилади.

Молиячи Абдулла Абдуқодировнинг фикрича, ташқи қарз орқали жалб қилинган маблағларнинг катта қисмини хўжалик юритувчи субъектларга ажратиш тўғри эмас. Хусусан, энергетикага бу қадар йирик сумма ажратишнинг иқтисодий самарадорлиги юқори бўлмайди.

«Мени ҳайратда қолдирадиган нарса, олинаётган ташқи қарз бюджетнинг умумий камомадини молиялаштиришга қаратилмай, (кўпчилик давлатларда қарз бюджет харажатларига ишлатилади) давлат бюджети орқали хўжалик фаолиятини юритувчи субъектларни молиялаштиришга ишлатиляпти. Бу менимча, ташқи қарзни ишлатишнинг самарасиз йўлларидан бири», деди у Human.uz’га берган интервьюсида.

У бунинг энергетика соҳасига, «Ўзбекнефтгаз»нинг лойиҳаларига беришнинг бир қанча салбий томонларини қайд этиб ўтган.

«Масалан, суюлтирилган газни ишлаб чиқардик дейлик, уни қаерга ишлатамиз? Фақат автомобил саноатигами? Хўп, баллонлаб туриб аҳолига ҳам сотармиз ёки кичик-кичик корхоналар ишлаб чиқаришларига ишлатармиз. Лекин 5 миллиард куб газнинг қайтадан суюлтирилганини ишлаб чиқаришга бунчалик катта талаб йўқ. Демак, уни экспорт қилишимиз керак.

Лекин биз икки марта денгиздан чегараланган мамлакатмиз. То бу маҳсулотларни Қора денгизга ёки Тинч океанига олиб чиқадиган бўлсак, суюлтирилган газимизнинг нархи ишлаб чиқарилган нархидан икки баробар қимматлашиб кетади», дейди иқтисодий тадқиқотчи сўзи давомида.

Энергетика вазирига кўра, йиллар давомида энергетика тизимида жуда катта хатолар қилинган. Улардан бири олис ҳудудларга газ етказиш учун катта ва нотўғри харажатлар ва ҳаракатлар амалга оширилган. Оқибатда ривожланиш бўлмаган.

«Узоқ қишлоқ бўладиган бўлса ҳам газ олиб борамиз дейишган. Бу - популизм. Қаердандир халқнинг, маҳаллий ҳокимият ёки депутатларнинг талаби билан шу ишлар бўлган. Ҳисоб-китоб деган нарсани эсдан чиқаришган. Ҳар бир технологик жараённинг ҳисоб-китоби бор. Айтайлик, 100–150 километр узоқдаги тоғли бир қишлоққа газни олиб борганимиз билан, у ёқда трубани олиб бориб қўйгани билан, у ерда газ бўладими, бўлмайдими?! У ёққа ҳам газ бормайди, буёқда пастдаги қишлоқда ҳам газ бўлмайди. Лекин у қишлоқларга кўмир ва суюлтирилган газ таъминоти ҳаммаси йўлга қўйилган», дейди вазир.

Энергетика вазири ўринбосари Беҳзод Норматов эса Kun.uz мухбири билан суҳбатда ҳозирги пайтда тахминан 50 фоиз аҳоли хонадонлари, объектлар суюлтирилган газ ва кўмир билан, қолган 50 фоизи эса табиий газ билан таъминлангани ҳақида айтганди.

Суҳбатда яна бир масала – тармоқни хусусийлаштириш ҳақида ҳам сўз борган.

Вазир ўринбосарига кўра, бу борада қонунчиликка ўзгартиришлар киритиш, истеъмолчилар ҳуқуқларини максимал даражада ҳимоя қилиб бериш, хусусий давлат шерикчилигига кириб келаётган компаниялар фаолиятини тартибга солувчи норматив ҳужжатларни тайёр қилиб бериш керак.

Балки бу ҳам самарали йўлдир. Яъни давлат бюджетининг катта қисми тежалиши, аксарият энергетик лойиҳалар ҳам хусусий сектор томонидан бажарилиш шароитлари яратилар? Аммо бунгача ҳам анча йўл босиш керак.

Яқинда президент Шавкат Мирзиёев «Обод қишлоқ» ва «Обод маҳалла» дастурлари бўйича видеоселектор йиғилишида бу йил узоқ йиллар давомида тўпланиб қолган электр ва газ тармоқларидаги муаммолар ечими бўйича жуда катта маблағ ажратилганини маълум қилди.

Хусусан, электр таъминотини яхшилаш мақсадида, 5 минг 377та (60 фоиз) маҳаллада 15 минг километр электр узатиш тармоқлари ва 4 мингдан ортиқ трансформатор янгиланади. Бу ишларга қарийб 2,1 трлн сўм йўналтирилади.

Президент вазирга йил якунигача электр энергияси ва газ бўйича қандай ўзгаришлар бўлиши борасида савол берган. Алишер Султонов бунга жавобан қўшни давлатлар билан олдин ишлаган яхлит тизим ҳам тикланишини айтган.

«Олдингидек куз ёки қиш деган мавсумлар бўлмаяпти. Чунки ёз ойларида ҳам ишлатилаётган совитиш тизими ҳисобига иссиқ даврда ҳам «пик» бўляпти. Ажратилаётган маблағлар ҳисобига бу йилдан бошлаб зарур талабни қондира оладиган бўламиз. Бунинг учун қўшни давлатлар билан олдин ишлаган яхлит тизимни ҳам тиклаяпмиз», деган вазир.

Айтиш мумкинки, газ ва электр энергияси узлуксиз етказиш йўлга қўйилмаган бир шароитда янги ва йирик қурилишлар, хусусан, уй-жой, турли объектлар қурилиши давом этмоқда. Бу ўз-ўзидан электр ва газга бўлган талабни янада ошираверади. Танқисликни ҳам ўстиришга йўл очади. Ҳукумат бунга нисбатан қандай самарали чоралар кўради, буни вақт кўрсатади.

Исломбек Умаралиев