Афғонистон ва Марказий Осиё. АҚШ ҳарбийлари чиқиб кетиши ортидан юзага келиши мумкин бўлган таҳдидлар

Айни пайтда Афғонистонда манфаатдор ва сиёсий гуруҳлар ўртасидаги ҳокимият учун кураш кучаймоқда. Толибларнинг ҳарбий жиҳатдан устунлиги, АҚШ томонидан таъминланган куч мувозанатини ўзгартириш учун аниқ имкониятларга эгалиги кўриниб қолди. Бу сиёсий вазиятнинг беқарорлашиши ва ҳарбий таҳдидлар ошишига сабаб бўлмоқда.

АҚШ қўшинларининг расмий равишда чиқиб кетиши Марказий Осиё ва афғон халқлари учун бир қанча салбий оқибатларни келтириб чиқариши мумкин.

АҚШ ҳарбийларининг мамлакатда мавжудлиги афғон халқи учун нега муҳим эди?

Биринчидан, Қўшма Штатларнинг Афғонистондаги 20 йиллик фаолияти давомида таълим тизимига катта миқдорда инвестиция киритилди. Натижада аҳолининг маълум қисмига сифатли таълим олиш имконияти яратилди. Айнан шундай муқобил йўллар орқали жангарилар сафларини янги аъзолар билан тўлдиришни чеклаши мумкин эди. Шу пайтгача бу лойиҳаларнинг катта қисми Қўшма Штатлар молиявий имкониятлари асосида амалга оширилди.

Иккинчидан, Америка умумий ҳисобда Афғонистонни қайта қуриш ва мамлакатдаги тинчликни таъминлашга оид дастурларнинг ўзига 143 миллиард доллар сармоя киритди. Ажратилган маблағлар инфратузилмани яхшилаш, Афғонистон ҳукумати, афғон армияси, ички ишлар вазирлиги ва давлат миллий хавфсизлик хизматларини молиялаштириш учун ишлатилди. Ҳарбий ҳаракатлар жуда катта иқтисодий харажатларни талаб қилишини ҳисобга олсак, айни пайтгача расмий афғон ҳукуматининг тикланиши ва барқарор ҳолатда сақланишини айнан Қўшма Штатлар молиявий кўмаги таъминлаб турганди.

Учинчидан, бир қатор донорлар ва Жаҳон банки каби йирик халқаро ташкилотлар томонидан сўнгги 20 йил давомида Афғонистонга катта миқдордаги маблағлар ажратилди. Ташқи инвестициялар Афғонистон ЯИМга сезиларли таъсир кўрсатди ва бу кўрсаткич бир неча баробар ортди.

АҚШнинг мамлакатда мавжудлиги ҳам самарали бошқарув, соғлом сиёсий муҳит ва барқарор хавфсизликни таъминлай олмаган бўлса-да, кўплаб мамлакатлар ва халқаро ташкилотлар айнан АҚШ мавжудлиги туфайли Афғонистонга сармоя киритди. Уларнинг расмий афғон ҳукуматига нисбатан ишончи жуда ҳам паст. Қўшма Штатларнинг чиқиб кетиши билан бошқа донор мамлакатлар ва молиявий халқаро ташкилотларнинг ҳам иқтисодий кўмаги ўз-ўзидан кескин даражада камаяди.

Тўртинчидан, сўнгги бир йил ичида шаклланган фуқаролик жамияти фаоллари ва зиёлиларнинг мамлакатни тарк этишга бўлган интилиши кучайди. Бунга юзага келган сиёсий беқарорликнинг кундан кунга ортиши сабаб бўлмоқда. Мамлакатдаги таълим кўрган қатламнинг чиқиб кетиши эса тинчлик жараёнлари тикланишини янада қийинлаштиради. Шунингдек, афғон қишлоқларидаги маҳаллий аҳоли кичик ҳарбий гуруҳларга бирикиб, «Толибон»га қарши жанг қилишни бошлади. Маҳаллий аҳолининг Кобулдаги ҳукумат кучларига нисбатан ишончи кундан кунга йўқолиб бормоқда.

Марказий Осиё давлатларига таъсири

Биринчидан, Марказий Осиё мамлакатларининг ҳар бири учун савдо ва энергетика инфратузилмасини ривожлантириш билан боғлиқ омиллар келажакдаги тараққиёт учун асос ҳисобланади. Афғонистонда Марказий ҳукуматнинг заифлашиши ва радикал гуруҳлар вакилларининг ҳокимият тепасига кўтарилиши янги муаммоларни юзага келтиради. Хусусан, Туркманистон учун Хитой ва Жанубий Осиё мамлакатлари асосий савдо шериклари ҳисобланади. Унинг Афғонистон ҳудудидан ўтадиган муҳим инфратузилма объектлари хавф остида ёки қўшимча равишда кучли ҳимояга муҳтож бўлиб қолади.

Шунингдек, Ўзбекистон ҳукумати томонида «Аср лойиҳаси» сифатида талқин қилинган, Марказий Осиё мамлакатлари Афғонистон ва Покистон орқали денгиз портларига энг қисқа вақт ичида чиқиш имкониятига эга бўлиши кутилаётган «Мозори Шариф – Кобул – Пешовар» темир йўлининг хавфсизлиги ҳам катта сўроқ остида қолади.

Иккинчидан, Афғонистон шимолидаги 8та вилоят Марказий Осиё давлатлари – Тожикистон, Ўзбекистон ва Туркманистон билан чегарадош. Турли манбаларга кўра, АҚШ қўшинлари Афғонистонга киргандан бери фақатгина ҳарбий кампаниянинг ўзига, реконструкция дастурларини ҳисобга олмаганда, 750 миллиарддан 1 триллион долларгача маблағ сарфлаган. Ушбу кучлар, шубҳасиз, бир қатор экстремистик гуруҳларнинг кучайишига тўсқинлик қилиб келди. Ўз навбатида, минтақа мамлакатлари ушбу давр мобайнида ҳарбий соҳага ажратадиган маблағларни сезиларли даражада камайтирган. АҚШнинг чиқиб кетиши эса қўшни мамлакатларда мудофаа харажатлари ҳам ошишига олиб келади.

Афғонистондаги ички можаронинг чуқурлашиши мамлакатнинг шимолий чегаралари устидан назоратни сусайтириши тахмин қилинганди ва бу ўз исботини топмоқда. Тожикистон чегарачилари «Толибон» ҳаракати билан жанглардан сўнг чекинишга мажбур бўлган 1500га яқин  афғон ҳарбий хизматчиларини республика ҳудудига киритганини маълум қилди. Ўзбекистон ТИВнинг 28 июндаги баёнотига кўра, 23 июнда 53 нафар, 26 июнь куни 3 нафар, 27 июнь куни эса 44 нафар Афғонистон чегара қўшинлари ва маҳаллий қуролли гуруҳ вакиллари Шўртепа тумани ҳудудида Ўзбекистоннинг давлат чегарасини бузиб ўтган.

Учинчидан, «Толибон» мавқейининг мустаҳкамланиши ва ички сиёсий инқирознинг кучайиши, шубҳасиз, хорижий инвесторлар ва бизнес вакилларига Марказий Осиё давлатларига инвестиция киритишдан ўзларини тийишга мажбур қилади.

Тўртинчидан, Марказий Осиё давлат раҳбарларининг интеграция жараёнини мустаҳкамлаш ва ўзаро иқтисодий алоқаларни ривожлантиришга бағишлаб ўтказилган учрашувларида Афғонистон ҳам минтақанинг бир қисми сифатида кўрила бошлаганди. Хусусан, 2020 йилда Ўзбекистон ва Афғонистон ўртасидаги ташқи савдо айланмаси 777 млн долларни ташкил этиб, шундан 774,6 млн доллар экспорт улушига, 2,3 млн доллар эса импорт ҳиссасига тўғри келган. Ёки Қозоғистон учун Афғонистон қишлоқ хўжалиги ва нефть маҳсулотларининг асосий импортчисига айланганди. 2019 йилда икки мамлакат ўртасидаги товар айирбошлаш ҳажми 401 миллион доллардан ошган. Айни пайтдаги вазият эса савдо-иқтисодий алоқаларнинг ёмонлашишига ҳам сабаб бўлади.

Бундан ташқари, денгизга тўғридан тўғри чиқиш имконига эга бўлмаган минтақа давлатлари учун Марказий ва Жанубий Осиёни боғлайдиган савдо йўлларини ташкил қилиш ва Покистон, Ҳиндистон ва Яқин Шарқ бозорларига тўғридан тўғри киришни амалга ошириш учун Афғонистон ҳудуди ўзига хос коридор вазифасини ўташи керак.

Хулоса

АҚШ қўшинларининг олиб чиқилиши нафақат Афғонистонда, балки Марказий Осиё минтақасида ҳам хавфсизликка янги таҳдидлар ва жиддий иқтисодий оқибатларга олиб келиши мумкин. Айни вақтда толиблар мамлакатнинг 370 туманидан 100дан ортиғини назорат қилаётгани айтилмоқда. Баъзи таҳлилчиларнинг таъкидлашича, Афғонистон ҳукумати бундай вазиятда 6 ой ичида ағдарилиши мумкин.

Россия ва Хитой эса Америка ҳарбийлари ёки разведка зобитларининг Афғонистон билан чегарадош давлатлар ҳудудида қолишига рози бўлмайди. Балки ўзларининг геосиёсий ёки геоиқтисодий манфаатлари йўлида АҚШ томонидан қолдирилган вакуумни тўлдиришга интилаётган ташқи ўйинчиларга айланиши мумкин.

Достон Аҳроров