“Сиёсатчилар халқ олдида жавобгардир” – мутахассис билан давлат хизматчиларини тайёрлаш ва танлаш тажрибаси ҳақида суҳбат

– Сўнгги беш йилда давлат бошқарувига бир қанча ёш кадрлар келди. Шунингдек, давлат фуқаролик хизматчилари вакант лавозимлари учун очиқ танловлар ўтказиб келинмоқда, келажак учун кадрлар захираси шакллантирилди. Шунга қарамай ҳали-ҳамон ҳукуматда кекса ёшдаги мулозимлар салмоғи кўпчиликни ташкил этади. Сизнингча, бу жараён қандай йўлга қўйилиши керак эди?

– Авваламбор, умумий қоидани айтадиган бўлсак, хоҳ маълум бир ташкилотнинг бошқаруви бўлсин, хоҳ давлат бошқаруви бўлсин, бу албатта катта жамоавий иш ҳисобланади. Ҳар бир лидер, ҳар бир бошқарувчи ўз жамоаси билан ишлайди ва у кимни танлашидан қатъи назар, айниқса, сиёсатчилар халқ, миллат олдида жавобгар бўлишади.

Хоҳ ривожланаётган давлат бўлсин, хоҳ ривожланган давлат бўлсин, катта лавозимларга мансабдорларни тайинлашда сиёсатчиларга маълум даражада сиёсий эркинликлар берилади. Бу конституция ва қонунларда мустаҳкамлаб қўйилган. Лекин охир-оқибат улар ўзлари олиб келган, ўзлари тайинлаган инсонлар бўйича сиёсий жавобгарликни ҳам зиммасига олишига тўғри келади. Бу биринчи масала.

Иккинчи масала, ҳақиқатан ҳам Ўзбекистонда кўплаб ёши улуғ инсонларни ҳукумат мансабларида учратиш мумкин. Япония сиёсатчилари орасида ҳам ёши улуғлари кўпчиликни ташкил қилади ва бу масала у ерда ҳам ёшлар учун каттагина муаммога айланган.

Лекин шу ўринда айтиб ўтиш керакки, авлодлар алмашинуви жараёнини жуда ҳам силлиқлик билан ва барқарор тарзда юритиш керак. “Қари билганни пари билмас” деган оталар сўзимиз бор, яъни оғир дамларни бошидан кечирган ёши улуғ инсонлардан керакли тажрибаларни ўзлаштирган ҳолда ўринбосарларни тайёрлаб бориш керак. Бу ниҳоятда муҳим.

Саволнинг асосий жавобига келадиган бўлсак, бу жараён самарали равишда амалга ошиши учун “Давлат фуқаролик хизмати тўғрисида”ги қонун мумкин қадар тезлик билан қабул қилиниши, кучга кириши ва у шаффоф тарзда ишлай бошлаши керак. Бусиз иложи йўқ.

– Сиз бир неча йилдан буён Япониядасиз. Япония ва Ўзбекистон қайсидир жиҳатдан ўхшаш. Масалан, 1868 йилда Япония ёпилиб олиш даврини тугатиб, дунёга очила бошлаган. Ўзбекистон ҳам шу йўлдан бормоқда. Шу жиҳатдан олиб қарасак, Япониядан нималарни ўрганиш мумкин? Ушбу мамлакатда давлат хизматчилиги қандай йўлга қўйилган? Япон сиёсатчилари ва давлат амалдорлари қандай танлаб олинади ёки тайёрланади?

– Бутун дунёдаги кузатувлар натижасида шундай хулосага келинганки, Япония тараққиётида ушбу мамлакатдаги давлат хизматчиларининг ўрни беқиёс. Ҳақиқатан ҳам ўз меҳнатсеварлиги, миллатига, ташкилотига содиқлиги ва ўз устида қаттиқ ишлаши билан япон давлат хизматчилари бошқа мамлакатлардагидан ажралиб туради. Шунингдек, япон халқининг ҳам уларга ишончи юксак.

Энди улар бундай самарали тизимни қандай йўлга қўйганига келадиган бўлсак, Иккинчи жаҳон урушидан кейиноқ АҚШ давлат хизмати тўғрисидаги қонунни қабул қилиш бўйича Японияга босим уюштиради ва натижада 1948 йиллар атрофида “Давлат хизматчилари тўғрисида”ги қонун қабул қилинади. Ҳозирга келиб бу қонунда 110дан ортиқ модда бор ва улар ишчиларнинг давлат хизматига қабул қилиниши, уларга оид турли меҳнат ҳуқуқлари ва ишчи-хизматчиларнинг пенсия таъминоти каби турли масалаларни қамраб олади.

Шу ерда давлат хизматчиларининг ишга олиниши масаласига бироз тўхталиб ўтсам. “Давлат хизматчилари тўғрисида”ги қонунга кўра, Японияда икки турдаги давлат хизматчилари бор. Булар – махсус мақом эгалари ва оммавий мақом эгалари. Махсус мақом эгалари деганда бош вазир, унинг ёрдамчилари, вазирлар ҳамда уларнинг ёрдамчилари, вазир ўринбосарлари, судьялар, парламент аъзолари маълум бир чекланган доирадаги инсонлар тушунилади. Чунки уларни имтиҳонлар асосида лавозимга қўйиб бўлмайди, балки улар сайлов йўли билан, яъни сиёсий йўл билан ҳокимиятга келган инсонлар.

Аммо “Давлат хизматчилари тўғрисида”ги қонуннинг асосий объекти ҳисобланган инсонларнинг аксарияти қуйи поғоналарда, яъни бўлим бошлиғи, бошқарма бошлиғи даражасида ишловчи давлат хизматчилари ҳисобланади. Улар ҳар бири олдиндан белгиланган процедура, қонун-қоидага кўра шаффоф ва адолатли йўл билан танлаб олинади ва хизматга қўйилади. Шу билан бирга, уларни сиёсатчилар осонлик билан вазифасидан озод қила олмайди.

– Ўзбекистонда қайсидир давлат хизматчиси ва мансабдорнинг лавозим пиллапояларидан юқорилаши учун ундаги раҳбарларга садоқат ҳиссига кўпроқ эътибор қаратилади. Японияда эса давлат хизматчилари ҳукумат, партия ёки шахсга эмас, балки Японияга – япон халқига садоқат билан хизмат қилиши керак. Бизда ва Японияда садоқат ҳисси турлича талқин қилинишининг ижобий ва салбий жиҳатлари нималарда кўринади?

– Давлат бошқаруви, айниқса, жамоавий ҳаракат ҳисобланади. Шундай экан, лидер ўз ёрдамчиларини тўғри танлаб олиши ва уларни ишлата олиши керак. Садоқат масаласи ҳақиқатда муҳим. Агар жамоадагилар ўртасида бир-бирига содиқлик, самимият бўлмаса, ушбу жамоа олдига қўйган мақсадларни амалга ошира олмайди.

Жамоа аъзолари бир-бирига ишониши керак. Японияда ҳам шундай. Айниқса, ҳозир ҳокимиятда турган либерал-демократик партияда шундай вазиятни кўриш мумкин. Албатта, фракциялар бор, лекин уларнинг ичида бўлинишлар бўлса-да, бир-бирига содиқлигини кузатиш мумкин.

Лекин умумий маънода давлат хизматчилари Япония халқига хизмат қилади. Айниқса, бизнинг конституциямизда бошқа давлатлар конституциясида кузатилмайдиган жуда муҳим нарса бор. Япония конституциясида белгиланган нормаларни ҳурмат қилиш ва уни муҳофаза қилишни миллатга эмас, халққа эмас, давлат хизматчилари ва сиёсатчиларига юклаган. Яъни халқ, миллатнинг олдида конституцияни ҳурмат қилиш ва уни ҳимоялаш бўйича ҳеч қандай жавобгарлик йўқ. Япон сиёсатчиларида ва давлат хизматчиларида бундай бурч бор. Бу ниҳоятда катта аҳамиятга эга.

Демак, давлат рози бўлган, халқ рози бўлган конституцияни, яъни ижтимоий шартномани сиёсатчилар ва давлат хизматчилари биринчи ўринда уларга амал қилишга мажбур. Яъни японларда биринчи ўринда миллатга садоқат туйғуси устувор ҳисобланади.

Шу билан бирга, Япониядаги сиёсатчиларни ҳам, давлат хизматчиларини ҳам фаришта деб бўлмайди. Улар билан ҳам жуда катта сиёсий, молиявий можаролар юз бериб туради. Шу ерда айтиб ўтиш керакки, бундай салбий кўринишдаги садоқат масаласи илдиз отиб кетмаслиги учун Японияда қудратли ОАВ мавжудлиги, хабарлар ўз вақтида тарқалиши, қолаверса, парламентдаги турли партияларнинг ниҳоятда фаоллиги, фуқаролик жамияти институтлари мустаҳкам қарор топгани салбий шаклдаги садоқат ёйилишининг олдини олиб туради.

– Ўзбекистондаги давлат хизматчилари тайёрлаш амалиёти ҳақида суҳбатлашсак. Сизнингча, амалдаги тартиб замонавий талабларга жавоб берадими? Японияда давлат хизматчилари, мулозимлар келажакдаги вазифа ҳамда лавозимлар учун қай тарзда тайёрлаб борилади?

– Шу ўринда Японияда махсус мақомга ҳамда оммавий мақомга эга амалдорлар борлигини такрор айтиб ўтишим керак. Юқорида уларнинг фарқини тушунтириб ўтдим. Махсус мақом эгалари сайловларда ютиб чиққан партиянинг маълум бир гуруҳи ҳисобланади, холос.

Япония парламентар монархия ҳисобланади. Сиёсий тизими биздан фарқ қилади. Лекин ажойиблиги шундаки, уларда юқоридан пастга ҳамда пастдан юқорига қараган икки қарама-қарши тизим мавжуд. Яъни умумий давлат хизматчилари шаффоф ва одил тарзда ўтадиган имтиҳонлар асосида танлаб олиниб, пастдан тепага қараб илгарилайди. Яъни улар бўлим бошлиқлари, бошқарма бошлиқлари даражасигача кўтарила олишади.

Аммо вазир ҳамда унинг ёрдамчилари, вазир ўринбосарлари сиёсий сайловлар орқали иқтидорга келган партия аъзолари орасидан танлаб олинади. Шундай қилиб, хоҳлаган партия сайловларда ютиб, ҳукуматдаги юқори лавозимларни эгаллаши мумкин, лекин улар бошқарма бошлиқлари ҳамда улардан қуйидаги давлат хизматчиларини ўзгартира олишмайди. Яъни давлат хизматчилари институти жуда мустаҳкам, бош вазир ва ҳукумат аъзолари қандай партиядан экани, қанақа ғоялар билан ҳокимиятга келишидан қатъи назар асосий давлат мулозимларидан ташкил топган институт жойидан силжимайди, ўзгармайди.

Албатта, келишмовчиликлар бўлиши мумкин. Лекин ниҳоятда чуқур тажрибаси, билими бўлгани учун ҳукумат аъзолари қуйи лавозимлардаги давлат хизматчилари билан келишишга мажбур бўлади. Мана шу нозик чегарага япониялик сиёсатчилар доим амал қилади.

Саволингизга келадиган бўлсак, кучли билимли ва иқтидорли давлат хизматчиларини тайёрлаш учун, юқорида айтиб ўтганимдай, Японияда аллақачон тегишли қонунлар қабул қилинган, бир неча бор мукаммаллаштирилган ва давлат хизматчиларини миллатнинг энг қаймоқ қисмидан йиғиб олиш тизими йўлга қўйилган. Ҳозир Японияда давлат хизмати энг талабгир, жозибали, битирувчилар энг кўп ҳужжат топширадиган соҳалардан ҳисобланади. Давлат хизматчиларининг ойликлари юқори, уларни ишдан олиб ташлаш ёки қайсидир ташкилотни бирданига йўқ қилиб ташлаш масаласи деярли кўтарилмайди.

Хоҳ машҳур хусусий университетлар бўлсин, хоҳ нуфузли давлат университетлари бўлсин, талабаларнинг жуда катта қисми ишлашни хоҳлаган соҳалар рўйхатининг энг аввалида давлат хизмати туради. Хоҳ у марказий аппарат бўлсин, хоҳ вилоят, шаҳар, туман ҳокимликлари бўлсин, у ерда ишлаш битирувчилар танловлари орасида етакчилар сафида туради.

– Одатда Ўзбекистонда давлат хизматидаги шахслар, мансабдорлар Давлат бошқарув академиясида малака оширади, қайта тайёрланади. Сўнг улар кўпинча аввалги мансабига нисбатан юқорироқ лавозимга тайинланади. Давлат хизматчиларни тайёрлайдиган бошқа бир муқобил муассаса ҳам борлигини кўпчилик билмайди. 2021 йил 11 февраль куни қабул қилинган «Давлат хизматчилари ва мутахассисларни хорижда тайёрлаш ҳамда уларнинг салоҳиятини янада ошириш тизимини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги президент фармонига кўра, иқтидорли ва истиқболли давлат хизматчиларини излаб топиш ва уларни давлат хизматига жалб этишга кўмаклашиш «Эл-юрт умиди» жамғармаси вазифаларидан этиб белгиланган эди. Ушбу вазифалар кутилган натижани бериши учун нималар қилиниши, қайси соҳалар тубдан ислоҳ қилиниши ёки ўзгартирилиши керак?

– Албатта, ҳар битта мамлакат давлат хизматчиларини тайёрлаш бўйича алоҳида тизимларни йўлга қўйган. Мисол учун, Японияда университетни битиргандан кейиноқ давлат хизматчилари ҳаёти бошланса, АҚШ ёки Англия каби англосаксон давлатларида хусусий сектордан давлат секторига маълум бир мутахассисларнинг ўтишини кузатишимиз мумкин. Ҳар бир давлатнинг бу борада ўзига хос тажрибаси ва ўзига хос анъаналари бор.

“Эл-юрт умиди” жамғармасига албатта бундай вазифанинг юклатилиши қувонарли деб ўйлайман. Жамғарма раҳбарияти билан шахсан танишман. Ўзим ҳам жамғарма қошидаги хорижда яшаб ўқиётган йигирмадан ортиқ ватандош-педагогларимиздан ташкил топган экспертлар гуруҳи аъзосиман. Кези келганда жамғармага нисбатан турли танқидлар борлигини, лекин кўп нарса молиявий таъминотга бориб тақалишини, жамғармада қатор молиявий муаммолар борлигини айтиб ўтишни истардим. Жамғарма миллатимизнинг энг ақлли фарзандларини танлаб, уларни хорижга ўқишга жўнатиш имкониятига эга, бироқ етарлича молиявий кўмаксиз бу ишни амалга оширишда уларнинг ҳам қўллари калта бўлиб қолади.

Шу ўринда “Давлат фуқаровий хизматчилари тўғрисида”ги ёхуд “Давлат хизматчилари тўғрисида”ги қонунлар қабул қилиниши ва барқарор ва шаффоф тарзда ишлаши муҳимлиги шундаки, ёши улуғ ёки маълум даражада тажрибага эга мансабдор ёки бўлим бошлиғи ўз қўл остидаги инсон билан албатта ўз тажрибаларини бўлишади. Мен буни Японияда кузатганман, Ўзбекистонга ҳам бу нарса кириб келиши керак деб ўйлайман. Лекин бизда олдинлари бу келажакда менинг ўрнимни эгаллаб олиши мумкин деган хавотир билан бошлиқлар қўл остидагиларга орттирган билим ва кўникмаларини ўргатмаган ҳолатлар кўп кузатилган. Балки, Ўзбекистонда чиндан шундай ҳолатлар бордир, мен у ҳақда тўлиқ маълумотга эга эмасман, лекин мана шу хавотир туфайли жуда кўп истеъдодли ёшлар тажрибали бошлиқлардан муҳим кўникмаларни қўлга кирита олмай ўтиб кетмоқда ва бундан миллатимиз ҳам, давлатимиз ҳам ютқазмоқда.

Ваҳоланки, Японияда шунақа тизим вужудга келтирилганки, бошлиқ иложи борича ўз қўл остидаги ёшларга бор билимини беради. Чунки у шогирди қачондир унга бошлиқ этиб тайинланмаслигини яхши билади. Кадрлар тайёрлаш тизими бир хил ва барқарор ишлайди. Шунинг учун ҳам раҳбар кадрлар ўз малака ва кўникмаларини кейингиларга қолдиришга ҳаракат қилади. Ўзбекистонда ҳам юқорида санаб ўтилган қонунлар қабул қилиниб, кадрлар тайёрлаш бўйича япон тажрибаси юртимизга кириб келишидан умидим бор.

Суҳбатни тўлиқ ҳолда юқоридаги видео орқали томоша қилиш мумкин.

Жамшид Ниёзов суҳбатлашди.
Тасвирчи ва монтаж устаси:
Абдусалим Абдувоҳидов.