Ўзбекистон олий таълимни ривожлантириш бўйича 10 йиллик режаларига эриша оладими? – профессор Азамат Акбаров билан суҳбат

Ҳужжатда Ўзбекистондаги ОТМларни хусусийлаштириш, уларни бутун дунёда бўлгани каби таълим, тадқиқот ва тадбиркорлик – 3.0 университетлар даражасига чиқариш, мамлакат ялпи ички маҳсулот ҳажмида олий таълим муассасалари ҳиссасини ошириш ва ОТМлар экспансияси, яъни хорижда ўзбек университетлари филиалларини очишгача бўлган катта мақсадлар белгилаб қўйилган.

Бугун мана шу ҳужжат қабул қилинганига ҳам салкам уч йил вақт ўтди. Бу орада вазирликка келган Абдуқодир Тошқулов ОАВ билан бўлган қатор йиғинларда олий таълимдаги кўплаб камчиликлар тузатилиб, қўшимчасига катта ютуқларга эришилаётгани ҳақида баёнотлар берди.

Хўш, олий таълим тизими бугун чиндан кўп йиллик муаммоларини ҳал қилиб олдими?

2030 йилгача режаланган ислоҳотлар бўйича ҳаммаси кутилганидек кетяптими? Катта ютуқларга эришиляптими чиндан?

Шунингдек, ишларнинг боришидаги бугунги тезлик билан кутилган натижаларга амалда эриша оламизми?

Kun.uz мухбири шу каби саволларга жавоб олиш учун “Boursa National” компанияси ижрочи директори, профессор Азамат Акбаровни таҳлилий суҳбатга таклиф этди.

— Азамат ака, яхши биласиз, бугунги замонавий университетларнинг 3та асосий вазифаси бор. Бу – таълим бериш, тадқиқотлар олиб бориш ва шу тадқиқотларни ишлаб чиқаришга жорий қилиш орқали мамлакат иқтисодиётига фойда келтириш. Бугун биздаги таълим-ку, сифатсиз бўлса-да, берилаётгандир. Хўш, ОТМ ўзининг қолган икки вазифасини қанчалик эплаяпти?

— Ҳозир ривожланган университетларнинг жуда кўп тенденция ва вазифалари бор. Жумладан, сиз айтган вазифалар ҳам. Мен бу вазифаларни Ўзбекистон шароитида иккига бўлган бўлардим. Яъни ҳозирги вақтда ўзбек университетларининг биринчи миссияси бу – сифатли дарсликлар чиқариш ва инсонлар фаровонлигига ҳисса қўшиш, иккинчи миссияси эса иқтидорли ёшларни топиб, уларнинг етарли малака ва кўникмаларга эга бўлишига сабабчи бўлиш.

Бугун таълим фаолияти билан шуғулланадиган университетларнинг яна бир вазифаси бу – илмий тадқиқотлар қилиш ва шу тадқиқотларни хусусий секторга сота олиш. Яъни университетларни 3.0 университетлар даражасига олиб чиқиш. Яъни тадбиркорлик билан шуғулланадиган университетлар. Чунки бундай университетлар бозорга сифатли маҳсулотни тақдим эта олади. Дейлик, Америка Қўшма Штатлари, Австралия, Япония, Жанубий Корея каби университетларнинг давлат ялпи ички маҳсулотидаги ўрни жуда катта. Масалан, Австралияда илм ва тадқиқотга сарф этилган ҳар бир доллар давлатнинг иқтисодий ўсишига беш доллар сифатида қайтади. Тасаввур қиляпсизми, бир доллар беш доллар бўлиб қайтади. Ёки ўша Австралияда таълимга ишлатилган бир доллар давлат хазинасига солиқ сифатида уч доллар бўлиб қайтади. Шу туфайли ҳам у ердаги давлат университетлари ҳар йили давлат бюджетига 50 млрдга яқин маблағ келтиради. Америкада бу рақам 600 млрд доллар. Бу жуда катта рақамлар.

Шунингдек, Америкага ҳар йили 1 млнга яқин талабанинг бориб ўқиши орқали ҳар йили 350 мингга яқин иш ўрни яратилади.

Ҳа, Ўзбекистонда олий таълимни 2030 йилгача ривожлантириш борасидаги концепцияда ҳам Ўзбекистондаги университетлар яқин келажакда илмий тадқиқот олиб бориши ва ўша хизматларни сотиш орқали давлат иқтисодиётига фойда келтириши кераклиги белгилаб қўйилган.

Биз 80 йиллар даражасидаги университетлардан имкон қадар узоқлашиб, нафақат таълим, балки илмий тадқиқотларга ҳам тезроқ ўтишимиз керак.

Университетлар мен илмий тадқиқот олиб боряпман, шу бўйича бизда магистр, докторант, фан доктори, профессорларимиз бор дейдиган бўлса, марҳамат, ушбу қатламнинг илмий фаолияти орқали давлат бюджетига келтираётган фойдасини рақамларда кўрсатиб берсин. Бу жуда муҳим. Агар кўрсатиб беришолмаса, дунёга ва умуман ҳеч кимга қизиқ бўлмаган, глобал иқтисодиётдан четлашган мавзуларда илмий ишлар олиб бориляпти.

— Адашмасам, Ўзбекистон ялпи ички маҳсулот кўрсаткичи бўйича дунёда 75-76-ўринларда турарди. Бунда таълимнинг ўрни қанчалик, сизнингча?

— Ҳа, биз ялпи ички маҳсулот кўрсаткичи бўйича тахминан шундай ўринларда турамиз, лекин аҳоли жон бошига тўғри келиши бўйича 125-ўриндамиз. Масалан, бу кўрсаткич Қозоғистонда бир-бирига жуда яқин. Яъни у ялпи ички маҳсулот кўрсаткичи бўйича дунёда 55-60-ўринларда, аҳоли жон бошига тўғри келиши бўйича ҳам шу ўринда.

Бу нимани билдиради? Яъники университетлар аста-секин иқтисодиётнинг драйверига айланиши керак. Бу жуда муҳим.

Ўзбекистонда сўнгги вақтларда олий таълим қамрови ошиб боряпти. Масалан, 2015 йилларда бу кўрсаткич Африканинг энг қашшоқ ва қарзга ботган давлатларидаги кўрсаткичдан ҳам орқада эди – 9 фоиз. Бугун бу рақам 30 га қараб боряпти. Бундан асосий мақсад нима? Олий таълим қамровини оширишми ёки бозорга сифатли кадр етказиб беришми?

Ҳозир таълим бериш жуда осон иш. Онлайн ҳам таълим беравериш мумкин. Ҳозир дунёда университетларнинг трансформация босқичи кетяпти. У ҳозир биз билган тўртта девор, стол-стул эмас. Таълим эндиликда индивидуал бир шахсга ҳам боғланиб кетиши мумкин. Масалан, йирик тадбиркорлар жамиятни қийнаб турган масалаларга ечим бера оладиган курслар очиши мумкин. 

Инсонлар келажакда макон, вақт ва ҳудудни ошиб ўтадиган масофавий таълимни университетларга бормай туриб ўзлаштиради. Биз таълим бериш университетнинг асосий вазифаси деб билмаслигимиз керак. Бу эндиликда университетни асосий вазифаларидан бири бўлади. Унинг иккинчи вазифаси илмий тадқиқот.

Бугун агар университетларимиз иқтидорли талабаларни саралаб олиб, уларга сифатли таълим бериш вазифасини бажаролмаса, ўша сифатсиз кадрлар эртага яна ишлаб чиқаришга боради. Улар давлатнинг “елкаси”га юк бўлиб тушади. Ўша сифатсиз кадрлар билан биз эртага аҳоли жон бошига тўғри келадиган даромад бўйича 125-эмас, 150-ўринга тушиб кетишимиз мумкин.

— Масалан, мен сўнгги вақтларда Ўзбекистондаги бирорта университетда қилинган тадқиқот, ғоя ва ишланманинг таниқли компанияга сотилгани ҳақида эшитмадим. Ёки адашяпманми?

— Тўғри айтяпсиз, мен ҳам эшитмадим. Оддий бир мисол – “Аpple”даги жуда кўп дастурлар университетлар томонидан яратилган. 

Масалан, интернетдаги халқаро қидирув тизими Стемфорд университети томонидан АҚШ мудофаа вазирлиги сўровига кўра ишлаб чиқилган. Кейинроқ у бозорга ҳам чиқарилди.

Дунёдаги бутун кашфиётлар орқасида университетлар туради. Масалан, биздаги компанияларнинг инновацион лойиҳаларига жалб қилинган талабаларнинг фоизи қанча? Буни кўриб чиқиш керак. Бизда ҳамма вақт сифатли кадрлар импорти давом этяпти. Масалан, бизда давлатга катта солиқ тўлайдиган фабрика, завод ва катта компанияларнинг топ менежерлари хориждан олиб келинган.

Ўзбек олий таълим тизимининг бугунги оғриқли муаммоларига бағишланган суҳбатни тўлиқ ҳолда юқоридаги видео орқали томоша қилишингиз мумкин.

Илёс Сафаров суҳбатлашди.
Тасвирчи ва монтаж усталари — Абдуқодир Тўлқинов ва Асадбек Курязов.