Чиқинди соҳаси: номукаммал тўлов тизими, фалажланган қайта ишлаш ва кенгаяётган полигонлар

Инсоният бу муаммоларни бартараф этишнинг йўлларини излаяпти ва топяпти. Етакчи Ғарб мамлакатлари ўз ҳудудларида чиқиндини қайта ишлашнинг ҳар турли усулларини қўллаб, табиат – ҳайвонот ва набототни бор ҳолича сақлаб қолишга жиддий бел боғлаганлар ва қисман бунинг уддасидан ҳам чиқмоқда. Нисбатан кам ривожланган мамлакатлар-чи? Улар чиқиндига ботиб, заққум ҳаводан бўғилиб ўлмаслик учун нималар қилишмоқда?

Ўзбекистонда чиқинди соҳасини ислоҳ қилиш, ривожланган давлатлар қўллаган усулларни амалга татбиқ қилиш учун кўплаб қарор, фармон ва қонунлар чиққан. Давлат раҳбари бу мавзуга алоҳида эътибор қаратмоқда ва соҳага доир масалаларни ҳал қилиш учун кўплаб йиғилиш ва селекторлар айни шу мавзуда бўлади.

2022 йил 2 февралда президент ҳузуридаги мажлисда экология ва атроф-муҳит масалалари, хусусан, чиқинди масаласи танқидий кўрилган. Президентимиз томонидан Давлат экология қўмитаси олдига вазифалар қўйилган ва айнан чиқиндиларни қайта ишлаш даражасини 36,5 фоизга етказиш, хусусий сектор улушини 50 фоизга чиқариш ва қамров даражасини 95 фоизга ошириш вазифалари. Ушбу вазифаларни амалга ошириш бўйича президент қарори қабул қилинди, яъни 2022 йил 11 августдаги қарори ва яна бир фармон.

Бугун шаҳарлардан салгина ташқарига чиқсангиз, минглаб тонна чиқиндилар эгаллаган юзлаб гектар жойларни кўрасиз. Чиқинди кўламини кўриб ваҳмингиз келади. Ўз вақтида бу мавзуда Kun.uz ҳам, Субъектив лойиҳаси ҳам яхши кўрсатувлар тайёрлашган эди. Бу ўринда бирор шаҳарни алоҳида кўрсатиб ўтиш шарт эмас. Барча катта шаҳарлар, вилоятлар ва аҳоли яшаш пунктларида шу каби ҳолатга кўзингиз тушиши мумкин. Биргина Тошкент шаҳрида 2021 йилдаги маълумотга кўра, кунига 2 минг тонна маиший чиқинди чиқарилади.

Яқинда Навоий шаҳри чиқиндихонага айлангани ҳақида тармоқларда кўп ёзишди. Бошқа шаҳарларда йиғилиб қолган чиқиндиларнинг олиб чиқиб кетилмагани ёки олиб чиқиб кетилиши кечиккани каби муаммолар бўй кўрсатиб қолади. Нима учун? Негадир чиқинди олиб чиқиш ва уни қайта ишлаш хусусий секторга фаол берила бошлаганидан сўнг мана шундай ҳолатлар пайдо бўлаётгандек.

Гап нимада ўзи? Аслида хусусийлашган бу соҳа бизнесга айланиши ва чиқинди компанияси эгаси жарақ-жарақ пул топиши керак эмасмиди? Қайси механизм ишламаяпти?

Тўловлар

Масаланинг ичига чуқурроқ кирар эканмиз, муаммо аҳолидан йиғиладиган тўловлар чиқиндини ташиб кетишга ихтисослашган корхоналар харажатларини қопламаслиги, қолаверса шу тўловларнинг ўзи ҳам вақтида амалга оширилмаслиги ҳақида эшитдик.

Бундан айрим хусусий чиқинди ташиш ва қайта ишлаш корхоналари раҳбарлари нолишади. Тадбиркорларнинг айтишича, тўловларни аҳолидан йиғиб олиш, ундириш муаммо бўлгани учун ҳам аслида гуллаб-яшнаши керак бўлган соҳа касодга учраш арафасида.

Нима қилиш керак? Тўловни қандай ундириш керак? Тадбиркор ҳисоб рақамида пул бўлмаса, у ишчиларига маошни, техникаларига харажатни ниманинг ҳисобига амалга оширади?

Дебитор муаммони ҳам ҳал қилиш учун тадбиркорлар кўп бош қотиришган ва юқорига кўплаб мурожаатлар йўллашган, ҳатто чиқинди учун тўловни электр энергияси тўловига боғлаб қўйишни ҳам таклиф қилишган. Уларнинг иддаосича, электр, сув ва газни электрон ҳисоблагичлар орқали назорат қилиш, пули тўланмаса ўчириб қўйиш мумкин, яъни таъсир қилиш механизми бор, чиқинди соҳасида эса тўловлар кўп ҳолларда амалга оширилмайди ва қарздорлик миллиард-миллиард сўм. Аниқроқ айтадиган бўлсак, 2022 йил январь ойидаги баёнотга кўра, республика бўйича аҳолининг чиқинди ташиб кетиш хизмати бўйича қарздорлиги 417 миллиард сўмга етган.

Қизиғи шундаки, давлат органи ҳали ҳам аҳолидан кўрсатилган хизматлар учун мажбурий тўловларнинг тўлиқ ва ўз вақтида ундирилишига масъуллигича қолган. Бир томондан бу ҳам тўғри, чунки якуний фойдаланувчи ва санитария-тозалаш ташкилотлари ўртасида тўғридан-тўғри шартнома муносабатлари мавжуд эмас, бу эса тозалаш ташкилотлари учун мажбурий тўловларни йиғишни имконсиз қилиб қўяди. Ҳар қандай фаолият соҳаси учун энг муҳим қисми бу унинг молиявий қисми ҳисобланади, агар молиявий ривожланмаган бўлса, фаолият соҳасининг келажаги бўлмайди.

Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2022-йилдаги 4 ноябрдаги 646-сон қарори билан норматив-ҳуқуқий ҳужжатларга ўзгартишлар киритилди, унга кўра хизмат кўрсатувчи ташкилотларига абонентларга нисбатан судга даъво юбориш учун ҳужжатлар тўпламини тайёрлаш мажбуриятини юклаган.

Хизмат кўрсатувчи ташкилотлар санитария тозалаш марказларидан сўнгги 4 йил ичида тўпланиб қолган кўплаб муаммолар эса ягона электрон ҳисоб тизимига мерос бўлиб қолди ва энг қизиғи, бу муаммоларни ҳал қилиш санитария тозалаш марказларининг зиммасида бўлган, бунинг учун улар пул олар эди...

Саралаш ва қайта ишлаш

Бу борада ишлар жуда ёмон. Ўзбекистонда йилига 7 миллион тонна чиқинди шунчаки полигонларга ташлаб юборилади. Пластик, металл, қоғоз, органик чиқиндилар аралаш бўлиб, бир жойда ётади ва ерни ҳам , сувни ҳам, ҳавони ҳам заҳарлайди. Экоқўмита маълумотларига кўра, чиқиндиларнинг 21 фоизи қайта ишланар экан, бироқ бу қайта ишланаётган чиқиндининг қанчаси импорт қилинаётган чиқинди?

Тадбиркорларнинг айтишича, улар юз минглаб тонна прессланган макулатура, пластик идишлар, металл ва бошқа чиқиндиларни четдан сотиб олиб, қайта ишлайдилар. Бу эса мамлакатимизда қайта ишланаётган чиқинди фоизини кўпайтириб кўрсатишга хизмат қилади, аммо юқорида айтилганидек, ҳақиқий ҳолат бундай эмас, қайта ишлаш кўрсаткичлари анча паст.

Ечим қандай? Тарифларни кўтаришми? Субсидиями? Давлат иштироки ва аралашувини максимал чеклашми? Жазо механизмини такомиллаштиришми? Занжирдаги иштирокчиларни камайтиришми? Бу саволларга жавоб ва муаммоларга ечим топишда яна давлат раҳбари бош-қош бўлиши лозимми? Президент аралашувисиз бирор соҳа мавжуд қонунчиликка бўйсуниб, ўзини ўзи эплайдими ҳеч? Тизим бор, аммо у қачон ишлайди?

Ер юзини миллионлаб тонна чиқиндига тўлдираётган, океанларни ва қуруқликларни чиқинди полигонларига айлантираётган айнан сиз ва биз. Жаҳонда бу муаммо жуда ўткир ва кундан кунга аҳвол ёмонлашиб бораётганини турли соҳа вакиллари бот-бот таъкидлаб келишмоқда. Хитой шаҳарлари осмонини қоплаётган қора булутлар, заҳарли чанглар; Африка мамлакатларидаги антисанитария ҳолатлари, дунё океанларидаги чиқиндилардан ташкил топган сунъий ороллар... Радикал ечимлар топмасак, тез орада Ўзбекистон ўз чиқиндисига ботиб, нафас ололмай қолиши аниқ. Шу бугун, ҳозироқ бу тизимнинг мукаммал ишлашини таъминламасак, эртага кеч бўлади. Хулоса ва ҳаракат қилишимиз лозим!

Бобур Акмалов,
журналист