Эрон янги битим талаб қилмоқда. Эскиси қанақа эди?

Расмий Теҳрон ядро дастури борасидаги аввалги битимни тиклашдан бош тортди. Форслар янги шартлар асосидаги келишувни талаб қилмоқда. Хўш, 10 йил олдин қабул қилинган, кейин Трамп бекор қилган кўптомонлама халқаро шартномада ким қандай мажбурият олганди?

Эрон АҚШ билан ядровий келишувни қайта тиклашдан бош тортди. Эрон ташқи ишлар вазири Аббос Аракчи Биргаликдаги ҳаракатлар режасининг ҳозирги шаклда қайта тикланишини рад этди ва янги келишув зарурлигини таъкидлади.

Бу баёнот Эрон позициясининг тубдан ўзгарганини кўрсатади. Мамлакат ядровий имкониятларини сезиларли даражада кенгайтирган, халқаро изоляцияга қарамай иқтисодий мослашув йўлларини топган ва Ғарб билан музокараларда кучлироқ мавқега эга бўлишга уринмоқда.

Аракчи эски келишув формуласидан фойдаланиш мумкинлигини айтди, лекин айнан қандай ўзгаришлар талаб қилинаётганини очиқламади. 2015 йилда имзоланган ҳужжатда, Эрон ва Ғарб ўртасидаги келишув реал иқтисодий манфаатларга асосланган эди. Аммо 2020 йилдан буён геосиёсий вазият ўзгарган.

Эски келишув қандай энди?

Эрон ядровий дастури бўйича Биргаликдаги ҳаракатлар режасини 2015 йил 14 июлда 7 та давлат – Эрон, АҚШ, Буюк Британия, Франция, Германия, Россия ва Хитой имзолаган. Келишув БМТ Хавфсизлик Кенгаши томонидан тасдиқланиб, 2016 йил январ ойида кучга кирган.

Келишув шартларига кўра, Эронда уранни бойитиш даражаси 3,6 фоиз билан чекланган. Бу ядровий қурол яратиш учун етарли эмас, чунки бунга камида 90 фоиз даража керак. Уранни бойитиш учун ишлатиладиган центрифугалар сони 19 мингдан 5 минггача камайтирилган. Фардо, Нотанз ва Арак ядровий объектларида уранни бойитиш фаолияти чекланган ёки тўхтатилган. Ядровий қурол яратиш учун зарур бўлган плутоний ишлаб чиқариш реакторини қайтадан ишлаб чиқиш кўзда тутилган.

Келишувда БМТ ва Халқаро атом энергияси агентлиги Эрон ядровий объектларига кенг қамровли инспекция ўтказиши назарда тутилган. Ҳар қандай яширин ядровий фаолият аниқланса, халқаро жазо чоралари қўлланиши мумкинлиги белгиланган.

Бунинг эвазига АҚШ ва Европа Иттифоқи Эроннинг нефт экспорти, банк тизими ва бошқа иқтисодий соҳаларига қарши қўллаган санкцияларини босқичма-босқич олиб ташлаш мажбуриятини олган. БМТ Хавфсизлик Кенгаши томонидан жорий қилинган санкциялар ҳам бекор қилинган. Эрон музлатилган 100 миллиард долларлик активларидан фойдаланиш ҳуқуқига эга бўлган.

Келишув қандай бузилди?

АҚШ президенти Доналд Трамп 2018 йил 8 май куни АҚШ Эрон билан ядровий келишувдан чиқишини эълон қилди ва Эронга қарши санкцияларни қайта тиклади. Трамп бу келишувни “даҳшатли ва бир томонлама” деб атаган ва янги шартлар асосида янгича келишув бўлиши кераклигини айтган.

Шундан кейин АҚШ санкциялари туфайли Эрон ҳам келишув шартларига риоя қилишни тўхтатди. 2020 йилда АҚШ Бағдодда генерал Қосим Сулаймонийни ўлдиргач, Эрон ядровий дастурни тезлаштиришга қарор қилди.

Қўшма Штатларнинг собиқ президенти Жо Байден 2021 йилда Эрон билан келишувни қайта тиклашга ҳаракат қилди, лекин музокаралар муваффақиятсиз бўлди. Шундан буён Эрон ядровий дастурини янада ривожлантирган ва уранни 60 фоиз даражагача бойитишга эришган бўлиши мумкин.

Ҳозирги президент Масъуд Пизишкиён АҚШ билан музокаралар олиб бориш кераклигини айтмоқда. Эроннинг олий диний раҳнамоси Али Хоминаий эса музокараларни рад этди. Бу Эрон ичида муҳим стратегик қарорлар бўйича якдиллик йўқлигини кўрсатади.

Брюссел реал рол ўйнай оладими?

Европанинг учта етакчи давлати – Британия, Германия ва Франция – 2015 йилдаги келишувни сақлаб қолишга ҳаракат қилмоқда, лекин ҳозирча уларнинг таъсири чекланган.

Хоминаийнинг сўзларига кўра, европалик сиёсатчилар Эронни ядровий битим бўйича ўз мажбуриятларини бажармаганликда айблаяпти.

“Сиз Эрон ўз мажбуриятларини бажармаганини даъво қиласиз. Хўш, ўзингиз бу мажбуриятларни бажардингизми? Сиз биринчи кундан бери ҳаракатсиз ҳолатдасиз”, деди олий раҳбар. Хоминаий Қўшма Штатларнинг ўзи ядро келишувидан чиқиб кетгани, Европа эса “қандайдир тарзда айбини ювишга” ваъда берганини, лекин ҳеч нарса қилинмаганини таъкидлади.

Ҳарбий тўқнашув бўладими?

Сиздирилган разведка маълумотларига кўра, Эрон ядровий қуролга яқинлашса, АҚШ ёки Исроил чекланган нишонларга ҳарбий ҳужумлар уюштириши мумкин. 1981 йилда Исроил Ироқнинг Осирак реакторини бомбардимон қилгани каби, Эроннинг Нотанз ва Фардо ядровий объектларига зарба берилиши эҳтимолдан холи эмас.

АҚШ президенти Доналд Трамп ва унинг маъмурияти Эрон билан янги келишув эҳтимолини очиқ қолдирди, бироқ бу жараён босим ўтказиш орқали олиб борилиши аниқ. Трампнинг махсус вакили Стив Уиткофф АҚШ муайян шарт-шароитларда Эрон билан ҳарбий тўқнашувга бориши мумкинлигини тасдиқлади. Бу эса, аввалдан кескин бўлган геосиёсий вазиятни янада мураккаблаштиради.

Агар Эрон 90 фоиздан юқори даражада уранни бойитишга эришса ёки ядровий қурол синовини ўтказса, бу Исроил ва АҚШ учун қизил чизиқ бўлиши мумкин. Лекин унда катта уруш эҳтимоли ўртага чиқади.