Нобел мукофотига муносиб, аммо унга лойиқ кўрилмаган олимлар

Нобел мукофоти нафақат назарияни ишлаб чиқиш учун берилади, балки бу назария экспериментал тарзда текширилиши ҳам керак. Шунинг учун Эйнштейн ҳеч қачон нисбийлик бўйича Нобел мукофотини олмаган. Бу борада дунёни тушунишимизга катта ҳисса қўшган, аммо афсуски, Швецияда ҳеч қачон олий мукофотларга сазовор бўлмаган бир қанча олимларни келтириб ўтиш мумкин.

Сатендра Нат Босе

Ютуғи: Эйнштейн статистикаси

Босе калкутталик ҳинд физиги эди. У олим ва полиматематик бўлиб, турли соҳаларга, жумладан физика, математика, кимё, биология, минералогия, фалсафа, санъат, адабиёт ва мусиқага қизиқиш доираси кенг бўлган. Олим Ҳиндистоннинг кўплаб тадқиқот қўмиталарида ишлаган. С.Н.Босе Босе-Эйнштейн статистикаси ва ягона майдон назариясига қўшган ҳиссаси учун К.Банержи (1956), Д.С.Коари (1959), С.Н.Багчи (1962) ва А.К.Дутта (1962) томонидан физика бўйича Нобел мукофотига номзод қилиб кўрсатилган. Масалан, Кедарешвар Банержи, Оллоҳобод университетининг физика кафедраси мудири Нобел қўмитасига 1956 йил 12 январдаги мактубида ёзган:

(1). У (Босе) ўз номидан Босе статистикаси деб номланувчи статистикани ишлаб чиқиш орқали физикага жуда катта ҳисса қўшди. Сўнгги йилларда бу статистик маълумотлар асосий заррачаларни таснифлашда жуда катта аҳамиятга эга бўлди ва ядро физикасининг ривожланишига улкан ҳисса қўшди.

(2). 1953 йилдан ҳозирги кунгача Эйнштейннинг унитар майдон назарияси мавзусида жуда катта оқибатларга олиб келадиган бир қатор қизиқарли маълумотларни эълон қилди.

Босенинг ишини Нобел қўмитаси эксперти Оскар Клайн баҳолаган, у олимнинг ишини Нобел мукофотига лойиқ деб ҳисобламаган.

Менделеев Дмитрий Иванович

Ютуғи: даврий жадвални яратган

Менделеев ўзининг даврий жадвали билан машҳур рус кимёгари ва кашфиётчиси эди. У элементларнинг кимёвий хоссалари маълум атом рақамларидан кейин даврий равишда такрорланишини биринчи бўлиб пайқади. Бундан Менделеев замонавий даврий жадвални ишлаб чиқди, шунингдек, кейинчалик кашф этилган номаълум элементлар учун жой қолдирди. У 1906 йилда кимё бўйича Нобел мукофотига номзод бўлган, аммо 1907 йилда мукофотсиз вафот этган.

Энни Жамп Кеннон

Ютуғи: юлдузларни таснифлаган

Коинотдаги триллионлаб юлдузларни қандай таснифлаш ҳақида ҳеч ўйлаб кўрганмисиз? Бу қулоғи эшитишдан маҳрум аёл америкалик астроном Энни Жамп томонидан амалга оширилган. У астрофизиканинг юзини ўзгартирди ва юлдузлар астрофизикасини янада кучли назарий платформага олиб чиқди. Эдвард Пикеринг Кеннон ва бошқа аёлларни Ҳарвард расадхонасида картография устида ишлаш ва осмондаги ҳар бир юлдузни таснифлаш учун ёллаган. Ҳар бир аёлнинг ўз фикри бор эди. Кеннон муросага келди: у ўзининг таснифлаш тизимини қўллаган жанубий ярим шарнинг ёрқин юлдузларини ўрганишдан бошлади. У ҳар бир юлдузнинг спектрини ўрганиб чиқди ва уларни 7 тоифага ажратди: О, Б, А, Ф, Г, К ва М юлдузлар.

Кеннон умри давомида ҳаммадан кўпроқ, жами 350 000 га яқин юлдузни қўлда таснифлаган. У 300 та ўзгарувчан юлдузни, бешта янги юлдузни ва битта спектроскопик иккилик юлдузни кашф этди ва 200 000 га яқин манбалардан иборат библиография яратди. У ўзининг биринчи юлдузини 1898 йилда кашф этган, гарчи у буни 1905 йилгача тасдиқлай олмаган бўлса ҳам. У биринчи марта юлдузларни каталоглашни бошлаганида, уч йил ичида 1000 та юлдузни таснифлашга муваффақ бўлди. Аммо 1913 йилга келиб, у соатига 200 та юлдуз устида ишлай оладиган даражага эришди. Кеннон бир дақиқада учта юлдузни уларнинг спектрал хусусиятларига қараб таснифлаши мумкин эди.

Мегнад Саха

Ютуғи: Саха ионизацияси тенгламаси

Мегнад Саха ҳинд астрофизиги бўлиб, юлдузлардаги кимёвий ва физик шароитларни тасвирлашда қўлланган Саха ионланиш тенгламасини ишлаб чиққани билан машҳур эди. Саха юлдуз спектрини унинг ҳарорати билан боғлаган биринчи олим бўлиб, астрофизика ва астрокимё соҳаларида асос бўлган термал ионланиш тенгламаларини ишлаб чиқди. Саха физика бўйича 1930 йилги Нобел мукофотига Дебендра Мохан Босе ва Сисир Кумар Митра томонидан номзод қилиб кўрсатилган. Нобел қўмитаси Саханинг ишини юқори баҳолади. Бу фойдали дастур ҳисобланган, аммо “кашфиёт” эмас.

Шундай қилиб, унга мукофот берилмади. Саха яна 1937 ва 1940 йилларда Артур Комптон томонидан мукофотга номзод бўлган ва 1939, 1951 ва 1955 йилларда эса Митра томонидан номзод сифатида кўрсатилган. Аммо қўмита ўзининг аввалги қарорига содиқ қолган.

Гилберт Нютон Люис

Ютуғи: Кимёвий боғланиш қандай ишлашини тушунтирган

Люис америкалик кимёгар бўлиб, унинг 1900 йилларда кимёга қўшган ҳиссаси ковалент боғланишни кашф этган ва кислоталар ҳамда асосларнинг табиатини ёки қабул қилувчи моддалар сифатида тушунтирган. Шунингдек, у атомлар ва молекулалардаги кимёвий боғланишлар ва боғланмаган электронларни ифодалаш усули бўлган “Люис нуқта тузилиши”ни тақдим этди. Аммо 35 марта номзод қилиб кўрсатилган бўлса-да, Люиснинг ҳамкасбларини танқид қилиши ва замондошлари билан душманлик муносабатлари унинг кимё бўйича Нобел мукофотини қўлга киритишига тўсқинлик қилди.

Ву Жианхионг

Олима физиканинг биринчи хоними ва ядровий тадқиқотлар маликаси сифатида ҳам танилган физик эди. Физиклар орасида шундай бир гап бор эди: “Агар тажриба Ву томонидан амалга оширилган бўлса, у тўғри бўлиши керак”. Бир пайтлар Энрико Ферми ўзининг тажрибаларидан бирида муаммоларга дуч келганда Ву билан маслаҳатлашишни маслаҳат берган. У ўша даврнинг бошқа кўплаб олимлари сингари Нобел мукофоти лауреатлари рўйхатидан чиқарилди. Ву гендер адолатсизлигини яхши билар эди ва 1964 йил октябр ойида бўлиб ўтган симпозиумда шундай деди: “Қизиқ, майда атомлар ва ядролар ёки математик белгилар ёки ДНК молекулалари ҳам эркак ёки аёлни даволашни афзал кўрармикан?”

Карл Ричард Вёзе

Вёзе микробиология ва эволюцияни ўрганган молекуляр биолог эди. 1977 йилда у микробларни аниқлаш ва таснифлаш учун ҳужайра органелласи бўлган рибосомадаги РНКдан қандай фойдаланишни тавсифловчи мақола чоп этди. Молекуляр филогения деб аталадиган бу усул охир-оқибат микробиология ва эволюцияни ўрганишда инқилоб қилди. Вёзенинг молекуляр филогениядан фойдаланган ҳолда биринчи таҳлили Ердаги ҳаётнинг илгари эшитилмаган учинчи соҳаси бўлган археяни кашф этишга олиб келди. Вёзе кашфиётидан олдин ҳаёт иккита асосий наслдан келиб чиққан ҳолда бешта шоҳликка бўлинган: бактерияларни ўз ичига олган ҳайвонлар, ўсимликлар, замбуруғлар ва протистларни ўз ичига олган эукариотлар. Бу насллар орасидаги ягона фарқ ҳужайра ядросининг мавжудлиги (эукариотлар) ёки йўқлиги (прокариотлар) эди.

Археядаги микроорганизмлар ядрога эга эмас, лекин ўзига хос мембраналар, ферментлар ва рибосомаларга эга. Аксарият археялар экстремофиллар бўлиб, кўпчилик организмлар чидаб бўлмас шароитда яшайди: иссиқ булоқлар, вулқон тешиклари ёки жуда шўр жойларда. Вёзе ҳаёт дарахтини том маънода ўзгартирганига қарамай, у ўзининг асосий иши учун Нобел мукофотини олмаган.

Эдвин Хаббл

Хабблнинг галактикалар бўйича иши диққатга сазовордир. 1921 йилда Хаббл муҳим кузатишни амалга оширди. У галактика қанчалик чуқур фазода бўлса, биздан шунчалик тез узоқлашишини аниқлади. Бу қонун Хаббл қонуни сифатида танилди. Бироқ бу қонунни биринчи марта руҳоний бўлган Г.Лемаитре ҳам қайд этиб ўтган. Шунинг учун Хаббл қонуни Хаббл-Лемаитре қонуни сифатида ҳам танилган. Бу қонуннинг аҳамияти шундаки, у кенгайиб бораётган коинотнинг дастлабки далилларидан бири эди. Бу энди Биг Банг модели фойдасига ишончли далилдир. Коинот Сомон йўлидан анча катта эканлигини Хаббл ва Кертис кашф этган.

Улардан олдин Андромеда ва Триангулус каби галактикалар бизнинг галактикамиз ичидаги “туманликлар” деб ҳисобланган. Бироқ уларнинг иши бизнинг Сомон йўли каби, аслида мустақил галактикалар эканлигини кўрсатди. Хабблнинг топилмалари коинот ҳақидаги илмий қарашни тубдан ўзгартирди. Тарафдорларнинг таъкидлашича, Хабблнинг бизнинг галактикамиздан ташқарида жойлашган туманликларни кашф этиши бўлажак астрономларга йўл очишга ёрдам берган. Хаббл шунингдек, Хаббл кетма-кетлиги деб номланувчи галактикаларни таснифлаш тизимини ишлаб чиқди. Олим Нобел мукофотини олмади, чунки ўша пайтда астрономия физиканинг бир тармоғи ҳисобланмаган.

Махсума Оққўзиева тайёрлади.