“Ортга қайтаётгандекмиз” – ўзбек тили муаммолари ўз ҳолига ташлаб қўйилаётгани танқид қилинди

Тил – миллат ғурури, тил бор экан, миллат яшайди. Ўзидан кучли, ҳукмрон тиллар таъсирида таназзулга учраган тиллар, миллатларга тарих гувоҳ. Шунинг учун ҳам ҳар қандай мустақил давлат ўз тилини ҳар томонлама ривожлантиришга, илм-фан, давлат тили сифатида кенг ва фаол қўлланишига шарт-шароит яратади, ўзга тиллар таъсирига тушиб қолишидан ҳимоя қилади.

1989 йилда давлат тили мақомига эга бўлган она тилимизга юқорида айтилгандай эътибор бўлмагани сабаб ҳукмрон тил (рус тили) соясида расмий тил мақомини йўқотиб, оддий сўзлашув тили даражасига тушиб қолгани мутахассислар томонидан кўп ва хўп айтилди, бунга ортиқча тўхталиб ўтирмаймиз.

 2019 йилдан сўниб бораётган умидлар яна аланга олди. Тилимизнинг ҳозирги аҳволи, йиғилиб қолган муаммолар юртбошимиз томонидан айтилганига, шу йилнинг 21 октябр куни “Ўзбек тилининг давлат тили сифатидаги нуфузини тубдан ошириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги тарихий фармон имзоланганига, Вазирлар Маҳкамаси тузилмасида давлат тили муаммолари билан шуғулланувчи алоҳида департамент ташкил қилинганига барчамиз гувоҳмиз.

Уч йилдан ортиқ давр мобайнида департамент фаолияти, давлат тили бўйича қабул қилинган қонун, фармон ва қарорлар, уларнинг тилимиз ривожидаги аҳамияти хусусида ижтимоий тармоқларда айтиб ўтганмиз. Аммо ҳозирги айтадиган гапимиз Вазирлар Маҳкамаси тузилмасидаги ўзгаришлар натижасида департаментлар тугатилиши, шунинг натижасида тил сиёсати бўйича йиғилиб қолган саволлар, мавҳумликлар ҳақида.

Гап шундаки, давлат тили бўйича маслаҳатчилар, мутахассислар томонидан “Шунча топшириқлар ижроси, назорати нима бўлади?” “Наҳотки, давлат тили учун масъул орган йўқ бўлиб кетади?” “Маслаҳатчилар фаолияти нима бўлади?” каби саволлар тинимсиз янграмоқда. Иккинчидан, бундай саволларга тайинли жавоб йўқлиги қандайдир мавҳумликни пайдо қилгандай. Гўёки бир сеҳргар келиб бизнинг онг-у шууримиздан тилимиз бўйича фикрларни ўчириб ташлагандай. Тилимизнинг аҳволи яна ўз ҳолига ташлаб қўйилгандай тасаввур пайдо бўляпти. Кузатишларим шундай ўйлашга мажбур қиляпти. Қуйидаги фактларга эътиборингизни қаратмоқчиман:

Биринчидан, Вазирлар Маҳкамасининг 2021 йил 10 февралдаги 61-сонли қарори билан 2023 йил 1 январдан “Ташкилий-ҳуқуқий шаклидан қатъи назар, барча ташкилотларда иш юритиш ҳужжатлари ва бошқа ҳужжатларни лотин ёзувига асосланган ўзбек алифбосида ишлаб чиқиш, қабул қилиш ва эълон қилиш амалиётини тўлиқ жорий қилиш” белгилаб қўйилган. Ҳукуматнинг мазкур қарори ижроси қай аҳволда? Тўғри, ўз лавозим вазифасига масъулият билан ёндашадиган вазирлик, идораларда иш юритиш лотин ёзувига ўтилган, лекин ҳаммасида эмас-да! “Ўзбекистон Конституциясига ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида”ги қонун лойиҳасининг тўлиқ матнининг кирилл ёзувида эълон қилиниши ҳозирги аҳволимизни кўрсатиб турибди. Ҳатто мен билган баъзи тилшунослар ҳам қайта кирилл ёзувига ўтиб кетди.

Қардош Озарбойжонда ҳам мустақилликдан сўнг то 2001 йилгача икки ёзувлик – лотин-кирилл амалиёти ҳукм сурган экан. Худди ҳозирги бизнинг ҳолатимиз: ким хоҳласа кириллда, хоҳлаган лотинда ёзган. Кириллдан воз кечиш қийин кечган. 2001 йил 18 июн куни президент Ҳайдар Алиевнинг “Давлат тилини татбиқ этишни такомиллаштириш ҳақида”ги фармони билан 1 августдан мамлакат бўйлаб лотин алифбосини жорий этиш белгилаб қўйилган. 9 августдаги фармони билан “1 август – Озарбойжон тили ва алифбоси куни” деб эълон қилинган. 2001 йил 1-авгуcтдан Озарбойжон ҳеч қандай иккиланишларсиз тўлиқ лотин ёзувига ўтган экан. Вазирлар Маҳкамаси қарорининг ижросини таъминлаш наҳотки шунчалик қийин бўлса, ёки назорат органлари талаб қилгандан сўнг ижро қилиниши керакми?!

Янги таҳрирдаги “Реклама тўғрисида”ги қонун 2022 йил сентабрдан кучга кирган бўлиб, унинг 6-моддасида Ўзбекистон Республикаси ҳудудида реклама Ўзбекистон Республикасининг давлат тилида тарқатилиши, ташқи реклама орқали жойлаштириладиган рекламанинг бошқа тиллардаги таржимаси матни Ўзбекистон Республикаси давлат тилидаги реклама матнининг пастки қисмида горизонтал ҳолда жойлаштирилиши ва умумий реклама майдонининг қирқ фоизидан ошмаслиги, рекламанинг бошқа тиллардаги таржимаси матни ҳарфининг ўлчами Ўзбекистон Республикаси давлат тилидаги реклама матни ҳарфининг ўлчамидан кичик бўлиши белгилаб қўйилган. Қонун ижроси назорати эса Ўзбекистон Республикаси Монополияга қарши курашиш қўмитасига юклатилган. Ўтган етти ой давомида қандай ўзгариш бўлганини шаҳримиз кўчаларини айланиб кўришингиз мумкин. Нафақат Тошкент шаҳри, балки вилоятлар ҳам ажнабий ёзувлар, хорижий тилдаги рекламаларга тўлиб бормоқда. Бинолар пештоқи рус, инглиз, француз, немис ва ҳоказо тилдаги ёзувларга тўлиб кетди. Агар бу ҳолатнинг олди олинмаса, йиллар ўтиб тилимиз жадид бобомиз Абдулла Авлоний таъбири билан айтганда “мошкичири”, аралаш-қуралаш бир тилга айланади.

Россияда ҳам айнан шундай аҳвол бўлгани учун унинг олдини олиш чораларини кўришди. Жорий йил 16 феврал куни Россия Давлат думаси иккинчи ва учинчи ўқишда “Давлат тили тўғрисида”ги қонунни қабул қилди. Унда рус тилини қўллашни тартибга солишнинг меъёрий механизмлари ва уни ҳеч қандай қоидаларсиз ўзлашаётган хорижий сўзлардан ҳимоя қилиниши акс этган. Думанинг маданият бўйича қўмитаси раиси  Елена Ямполскаянинг таъкидлашича, ҳеч ким чет тилларини тақиқлашни ёки Россия Федерацияси қонунчилиги билан ҳимояланган ва рўйхатга олинган товар белгиларини бир кечада ўзгартиришни талаб қилмайди. Биз фақат Россияда яшаётганлигимизни айтяпмиз. Бизнинг давлат тилимиз бор, у рус тилидир. Шу холос. Ва ҳар қандай сабабга кўра ҳар қандай креативлик ёки ҳар қандай фантазия учун ёки бўлмаса мамлакат ҳудудида қандайдир савдо-сотиқни амалга ошириш учун рус тили манфаатларининг бузилишини қабул қилиш мумкин эмас.

Аввалроқ Й.Ямполская уй-жой соҳасида хорижий номларни тақиқлашни таклиф қилган эди. “Мамлакатимизда турар жой мажмуалари ва коттежлар қандай номланишига эътибор берганмисиз? Бу чексиз “клаблар”, “ҳаус”, “филд”, “ҳилл”, “форест”, “виллаж”, “стейтлар”, — дейди у. Хулоса ўзингиздан.

Ҳукуматнинг 2021 йил 28 октябрдаги 662-сонли қарори билан 2023 йил 1 январдан норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар лойиҳаларини лингвистик экспертизадан ўтказиш белгилаб қўйилган. Қарор асосида лингвистик экспертиза жараёнига бир қатор ташкилотлар экспертлари билан бирга, Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университети ҳузуридаги Давлат тилида иш юритиш асосларини ўқитиш ва малака ошириш маркази ва унинг ҳудудий бўлинмалари жалб қилиниши белгиланган. Қарор ижроси бўйича лингвистик экспертиза ўтказиш комиссияси ташкил қилинди, услубий қўлланма яратилиб, вазирлик, идоралари ва ташкилотларга тарқатилди. Лекин жорий йилнинг биринчи чораги якунланиб бораётганига қарамай, бу масала бўйича бирорта мурожаат тушгани йўқ. Эҳтимол, лингвистик экспертиза ўтказилаётгандир, бизнинг хабаримиз йўқдир, ёки умуман ўтказилмаяпти, деган хулоса келиб чиқади. Россия Федерациясининг давлат тили тўғрисида янги таҳрирдаги қонунида лингвистик экспертизанинг мажбурийлиги белгилаб қўйилган!

Энг қувонарлиси, давлат бошқаруви органлари ва хўжалик бирлашмалари раҳбарлари, Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши Раиси, вилоятлар, туман (шаҳар) ҳокимларининг маънавий-маърифий ишлар самарадорлигини ошириш, давлат тили тўғрисидаги қонун ҳужжатларига риоя этилишини таъминлаш масалалари бўйича маслаҳатчиси лавозимининг ташкил этилиши республика миқёсида тил сиёсатини амалга оширишда муҳим қадам бўлди.

Ўтган давр мобайнида маслаҳатчилар томонидан ўзбек тилининг расмий тил сифатида фаол қўлланиши, унинг тарғиботи, ташқи ёзувлар, пешлавҳаларнинг давлат тили меъёрлари талаблари асосида тартибга келтирилишида жуда катта ишлар амалга оширилди. Лекин 2023 йилдан улар фаолиятида ҳам мавҳумликлар юзага келди. Кўп маслаҳатчилар штат қисқариши муносабати билан бўшатилдик дейишди. Табиий савол туғилади: ҳукуматнинг маслаҳатчилар фаолияти бўйича тегишли қарори бекор қилиндими? Бизнингча, бекор бўлгани йўқ. Шунинг учун ҳурматли ташкилот раҳбарлари Вазирлар Маҳкамасининг мазкур қарори ижросига алоҳида эътибор қаратишса, она тилимиз ривожи учун муҳим ҳисса қўшган бўлар эди.

Бундан ташқари, радио, телевидение ва оммавий ахборот воситаларида ҳам тил масаласига эътибор сусайгандек, фақат “Маърифат” газетаси бундан мустасно. Мазкур газетанинг ҳар сонида она тилимиз муаммоларига бағишланган долзарб мақолалар бериб борилмоқда.

Ўтган уч йил мобайнида давлат тили бўйича олиб борилаётган ишларни мувофиқлаштириб турадиган, маслаҳатчилар фаолиятини назорат қилиб борадиган тузилма нечоғли зарур эканлигини англаб етдик. Шунинг учун давлат тили бўйича олиб борилаётган тизимли ишлар назоратсиз қолиб кетмаслиги, нуфузи ва мавқейини тиклаб бораётган она тилимиз яна эски ҳолига тушиб қолмаслиги учун Вазирлар Маҳкамасининг янги тузилмасида давлат тили учун масъул бўлган ижрочи орган бўлишини мақсадга мувофиқ бўлар эди.

Сўзимнинг охирида жонкуяр олим Зуҳриддин Исомиддиновнинг қуйидаги фикрларини келтиришни лозим топдим: “Айримлар тил байрами арафасида жўшиб-жўшиб, “Ўзбек тили – бизнинг энг катта бойлигимиз”, “Она тилимиз – фахр-у ғуруримиз”, “Ўзбек тили – маданиятимиз кўзгуси” дея “афоризмлар” ижод қила бошлашади. Невлай. Менинг учун она тилим – бойлик эмас. Негаки, киши бойлигидан ажраса, қайғуради, аммо боши омон бўлса, яна топади. Тил бой бериладиган бўлса-чи? Абадулабад алвидо айтилади. Шунинг учун ҳамона тилимиз бизнинг бойлигимиз эмас – борлигимиз, бор-у йўғимиз. Ва у фахр-ғурур объекти ҳам эмас”.

Сиз нима дейсиз, азиз ватандошим?!

Иномжон Азимов,
Давлат тилида иш юритиш асосларини ўқитиш ва малака ошириш маркази директори