Suv sathini yuqori aniqlikda o‘lchash – 12 asr oldin Farg‘oniy qurdirgan nilometr haqida

9 asrda Nil daryosida suv sathini o‘lchash uchun nilometr quriladi. Unga qarab misrliklar qurg‘oqchilik va ocharchilikka tayyorlangan. Ahmad Farg‘oniy o‘ylab topgan usuldan hozir Jahon metrologiya tashkilotiga a’zo bo‘lgan davlatlarning barchasi foydalanadi.

Misrliklar joniga ora kirgan uskuna

Misrda qishloq xo‘jaligi azaldan Nil daryosi suviga bog‘liq bo‘lib kelgan. Odamlar daryo suvining ko‘tarilishi va tushishiga qarab qurg‘oqchilik va ocharchilikka o‘zlarini moslashtirib borishgan. Daryodagi suvning ko‘tarilish va pasayish holatiga qarab dehqonlarning ham dalalardan yig‘ib oladigan hosildorligi turlicha bo‘lgan, hosildorlikka qarab dehkonlarga soliq solingan. Bunday vaziyatda suv sathini yuqori aniqlikda o‘lchash muhim sanalgan. Bu vazifani Ahmad Farg‘oniy ko‘rsatmalari bilan 861 yilda yasalgan nilometr bajargan. Nilometr Misrdagi suv zaxiralaridan unumli foydalanishda, daryoda suv sathi o‘zgarishlarini asosli ravishda bashorat qilishda muhim ahamiyat kasb etgan. Ahmad Farg‘oniy uni qurish uchun daryoning janubiy chekkasini tanlagan. Metrolog O‘lmas Zaripov bu joy nafaqat o‘sha davr, hatto hozirgi kun talablaridan kelib chiqib tahlil qilinadigan bo‘lsa ham, suv o‘lchash uchun o‘ta qulay ekanini aytadi.

Olimning ma’lumot berishicha, nilometrni qurish uchun tanlangan joy, o‘lchash asbobining konstruktiv tuzilishi, materiali, uning aniqligiga bo‘lgan talablarning hammasiga javob bergan. 

“Shu tufayli vaqt sinovidan muvaffaqiyatli o‘tib, unda 20-asrning o‘rtalarigacha, ya’ni oxirgi ta’mirlash amalga oshirilgan 45-50-yillargacha qariyb 1100 yil tinimsiz kuzatishlar olib borilgan”, – deydi Zaripov.

Nilometr qanday ishlagan?

Sharq olimlari nilometrni o‘z asarlarida “Miqyosi Nil” deb ham atashgan. “Miqyosi Nil” murabba, ya’ni 4 yonli quduq ko‘rinishida bo‘lib, Nil daryosi bilan 3ta yerosti suv yo‘li orqali tutashgan. Quduq o‘rtasida oq marmar bilan qoplangan, balandligi taxminan 10 metr bo‘lgan sakkiz qirrali ustun o‘rnatilgan. Ustunda suv sathini o‘lchashga imkon beradigan yirik darajot bo‘lib, u mayda darajotga bo‘lingan. Yirik darajot arab tirsak birligi – 54 santimetrga, maydalari esa uning 1/24 qismi (qirot)ga – 2,25 santimetrga teng.

Kuzatuvchi suv sathi haqida hisob olish uchun aylanma zinapoyadan tushib chiqqan. Nilometr daryo suv sathini katta aniqlikda o‘lchashga imkon bergan. Bugungi kunda Jahon metrologiya tashkilotiga a’zo bo‘lgan barcha davlatlarda suv havzalari (daryolar, ko‘llar, suv omborlari, hatto dengiz va okeanlar)ning suv sathlari ham shu prinsipda o‘lchanadi.

G‘arbda mashhur Alfraganus

Nilometrni qurgan Farg‘oniyni Farg‘onaning Quva qishlog‘ida tug‘ilgan deb hisoblashadi. To‘liq ismi Abul Abbos Ahmad ibn Muhammad ibn Kasir al-Farg‘oniy bo‘lgan.

Al-Farg‘oniyning hayoti, ilmiy hamda amaliy faoliyati to‘g‘risidagi eng so‘nggi ma’lumot 861 yilga mansub. O‘sha yili Abbosiy xalifa Abul Fazl Ja’far al-Mutavakkil Farg‘oniyga Nil daryosidagi suv sathini o‘lchaydigan inshoot qurishni buyuradi. Olim Misrning Qohira yaqinidagi Fustat shahriga kelib, nilometr quradi. Ilmiy-texnik va me’moriy jihatdan ulug‘vor bu qurilma Nil daryosining Sayyolat ul-Rod mavzesida hozirgacha saqlanib qolgan.

Yozma manbalarda qayd etilishicha, Al-Farg‘oniy ilk o‘rta asr falakiyot, riyoziyot va geografiya ilmlari yo‘nalishida bir qancha ilmiy va amaliy asarlar yozib qoldirgan. Uning asosiy astronomik asari — “Kitob al-harakot as-samoviya va javomi’ ilm an-nujum” (Samoviy harakatlar va umumiy ilmi nujum kitobi). Bu asar “Astronomiya asoslari haqidagi kitob” nomi bilan ham ma’lum bo‘lib, 1145 va 1175 yillarda Yevropada lotin tiliga tarjima qilinadi. Shundan so‘ng Al-Farg‘oniy nomi lotinlashtirilib, “Alfraganus” shaklida G‘arbda shuhrat topadi. Uning “Astronomiya asoslari haqidagi kitob” asaridan bir necha asrlar davomida Yevropa universitetlarida astronomiya fani bo‘yicha asosiy darslik sifatida foydalanilgan.

“Miqyosi Nil”dan bugun ham foydalanish mumkin

Nilometrning bugungi ahamiyati haqida gapirarkan, olim O‘lmas Zaropov, suv sathini o‘lchash bo‘yicha nilometr darajasida pishiq-puxta uskuna yasalmaganini aytadi.

“Hozirgi kunda Nilga nisbatan bir necha marta kichik bo‘lgan daryolar, hatto soylarda qurilgan suv o‘lchash inshootlari birgina toshqinga ham bardosh bera olmay tez fursatda ishga yaroqsiz holga kelib qoladi. Ahmad Farg‘oniy qurgan “Miqyosi-Nil” ish faoliyatining davomiyligi bo‘yicha dunyoda yagona suv o‘lchash qurilmasi hisoblanadi. Bundan qariyb 1150 yil muqaddam qurilgan inshootning suv o‘lchash aniqligi hozirgi kunda nafaqat u haqda xabardor bo‘lgan kishilarni, hatto shu soha mutaxassislarini ham lol qoldirmoqda”, – deydi u.

Olimning ma’lumot berishicha, hozirgi kunda jahon suv o‘lchash amaliyotida qo‘llanayotgan maxsus o‘lchash qurilmalarining barchasi “Miqyosi-Nil”dagi kabi santimetr aniqlikka moslashtirilgan.

“Al-Farg‘oniyning nilometr o‘lchash asbobi 1200 yillik vaqt sinovlardan o‘tib bizning davrlargacha yetib kelganligi va hozirgi kunda ham foydalanish mumkinligining o‘ziyoq allomaning ilm-fanni, uning aniqligi va o‘lchashlar asbobsozligi, meteorologiyaning taraqqiyotiga bemisl hissa qo‘shganligidan darak beradi”, – deydi metrolog.