Debalsevodan Baxmut «go‘shtqiymalagichi»gacha. «Vagner»ning Ukrainadagi qonli izlari

Bu vaqt ichida «Vagner» Yevropa, Osiyo va Afrikadagi qurolli mojarolarda ishtirok etdi, ammo yollanma jangchilar Ukrainada eng qonli izlarni qoldirdi.

Ukrainadagi urushda ular frontning eng murakkab uchastkalarida paydo bo‘ldi va yo‘qotishlar bilan hisoblashmasdan, Rossiya armiyasi uchun eng qora ishlarni bajarib berdi.

«Vagner» XHK 2013-14 yillarda, Hongkongda ro‘yxatga olingan va xorijdagi Rossiya kompaniyalari va ularning xodimlarini qo‘riqlash uchun mo‘ljallangan «Slavyan korpusi» nomidagi boshqa bir xususiy harbiy kompaniya negizida tashkil etilgandi.

Yangi kompaniyaga nom uning qo‘mondoni, Bosh razvedka boshqarmasi (GRU) maxsus topshiriqli bo‘linmasining iste’fodagi podpolkovnigi Dmiriy Utkinning chaqiruv belgisidan olingan.

Utkinning jangovar bo‘linmasi asosan Rossiya xavfsizlik xizmatlarining jinoiy o‘tmishga ega sobiq xodimlaridan iborat edi.

«Vagner»da faqat qo‘mondonlik shtabi nisbatan doimiy bo‘lib, otryadlar shakllantirilishi rotatsiya asosida olib borilardi va ularga muntazam ravishda yangi yollanma jangchilarni yollab turish talab etilardi.

Xususiy harbiy kompaniya egasi Rossiya prezidentiga yaqin bo‘lgan biznesmen Yevgeniy Prigojin edi (garchi u uzoq vaqtgacha buni rad etgan va hatto buning uchun OAV bilan sudlashgan bo‘lsa ham), yollanma jangchilar harakati esa, Ukraina xavfsizlik xizmatlariga ko‘ra, so‘nggi yillargacha Bosh razvedka boshqarmasi tomonidan muvofiqlashtirib kelingan.

2014 yildayoq vagnerchilarni Qrim va Donbassdagi harbiy harakatlarga jalb eta boshlashadi. Bir yarim yil o‘tib xususiy harbiy kompaniya jangchilarining katta qismi Rossiya Bashar Asad rejimi tomonida turib isyonchilarga qarshi kurashga qo‘shilgan Suriyaga o‘tkaziladi.

Rossiya armiyasi 2022 yil fevralida Ukrainaga bostirib kirganida muvaffaqiyatsizlikka uchragach, Kreml vagnerchilarni Donbassga qaytarishga majbur bo‘ladi.

«Vagner» XHK tarixidagi kulminatsiya 2023 yil iyun oyiga to‘g‘ri keladi, o‘shanda Baxmut uchun uzoq davom etgan janglardan keyin Prigojin harbiy rahbariyatdan norozi bo‘lib, «Moskvaga yurish» qilgandi.

Ammo bungacha yollanma jangchilar Ukrainada o‘zining qonli izlarini qoldirishga ulgurdi.

2014 yil iyunida Donbassda ATO (aksilterror amaliyoti) doirasida ukrainlarning qarshi hujumi boshlanadi. Ukraina qo‘shini o‘sha yil bahorida Luhansk va Donetsk oblastlari hududlarini egallab olgan rossiyaparast «gibrid» tuzilmalarni siqib chiqarishga kirishadi. Donetsk va Luhanskdagi strategik ahamiyatga ega aeroportlar ukrain desantchilari qo‘lida qolgandi.

Ammo 14 iyun kuni tunda ukrainlarning bortida qo‘shimcha kuchlar bo‘lgan Il-76MD samolyoti Luhanskdagi aerodrom ustida ko‘chma zenit-raketa kompleksi orqali urib tushiriladi. Natijada samolyotda bo‘lgan 49 harbiy halok bo‘ladi.

2017 yil oktyabrida Ukraina xavfsizlik xizmati Il-76MD samolyotini urib tushirgan shaxslarni ma’lum qiladi. Bular «Vagner» XHK jangchilari Aleksandr Guralev va Andrey Lebedev edi.

O‘shanda UXX rahbari Vasiliy Gritsak birinchi marta vagnerchilarning Ukraina hududidagi harbiy harakatlardagi ishtiroki haqidagi ma’lumotlarni oshkor etadi. Uning so‘zlariga ko‘ra, yollanma jangchilar 2014 yil may oyidan Luhansk oblasti hududiga joylashtirilgan hamda «LXR»ning o‘sha vaqtdagi rahbari Igor Plotnitskiy va uning «Zarya» bataloniga yordam ko‘rsatgan.

Xususan, vagnerchilar Luhansk aeroportini shturm qilishda qatnashib, bu jangda 15 kishisini yo‘qotgan.

Ukraina tomoni ma’lumotiga ko‘ra, Donbassdagi harbiy harakatlarda 2014-15 yillarda «Vagner»ning bir yarim mingga yaqin yollanma jangchisi ishtirok etgan.

Ukraina xavfsizlik xizmati radioso‘zlashuvlarni tinglash orqali olgan ma’lumotlarga ko‘ra, xususiy harbiy kompaniya komandiri Dmitriy Utkin o‘zining Ukrainadagi harbiy harakatlarini Rossiya harbiy rahbariyati bilan muvofiqlashtirgan holda olib borgan.

Debalsevo uchun janglar

2015 yil boshiga kelib Donbassdagi janglar intensivligi pasayadi. Ukraina Ilovaysk yaqinida mag‘lubiyatga uchraydi va qarshi hujumini to‘xtatadi, mojaroni barqarorlashtirishga qaratilgan birinchi «Minsk kelishuvlari» imzolanadi.

Ammo xaritada ikkita qaynoq nuqta qoladi — hamon Ukraina qurolli kuchlari nazoratida qolayotgan Donetsk aeroporti va Debalsevo temiryo‘l tuguni.

2015 yil yanvar oyi oxirida Rossiya ta’siridagi «gibrid» kuchlar amalda Donetsk aeroporti binosini vayron qiladi va ukrain qo‘shinlari bu hududda qarshilik ko‘rsatishda davom etishidan ma’no qolmaydi.

O‘shanda Rossiya armiyasi «DXR» va «LXR» bo‘linmalari jangarilari bilan Debalsevodagi ukrain qo‘shinini qurshovga olish bo‘yicha amaliyot boshlaydi. Amaliyot ikki oyga yaqin cho‘ziladi va yakunda, og‘ir va qonli janglardan keyin 2015 yil fevrali o‘rtalarida ular shaharni egallashga muvaffaq bo‘lishadi.

Bundan oldinroq esa Ukraina qo‘mondonligi o‘z qo‘shinlarining katta qismini qurshovdan olib chiqishga ulguradi.

Ukraina xavfsizlik xizmatiga ko‘ra, Debalsevo shturmida 205 nafar vagnerchi ham qatnashgan, yollanma jangchilar orasidagi yo‘qotishlar 21 kishini tashkil etgan.

Keyinroq, 2021 yil dekabrida, UXX Utkinni harbiy tajovuz va Ukraina hududiy yaxlitligiga daxl qilish bo‘yicha sirtdan ayblov e’lon qiladi.

Debalsevo amaliyoti chog‘ida vagnerchilar to‘g‘ridan to‘g‘ri janglarda qatnashishdan tashqari zarbaga uchragan texnikalarni jang maydonidan olib chiqish bilan ham shug‘ullangan. O‘shanda ular Donbassda urush boshlanganidan buyon eng ko‘p qurbon beradi.

Ukraina huquq-tartibot organlari vagnerchilarni luhansklik ayirmachilar orasidagi «dala qo‘mondonlari» o‘ldirilishiga ham aloqador deb topgan, xususan, 2015 yil 1 yanvarida Luhansk yaqinida Aleksandr Bednovning («Betmen») avtomobili portlatilishiga.

Popasnayaning olinishi

Ukrainaga bosqinning ilk haftalari vagnerchilarsiz kechadi, ular bu vaqtda Afrika mamlakatlari, xususan, Malida harbiy xuntalarni «siyosiy va kuch tomondan qo‘llab-quvvatlash» bilan band edi.

Ammo, keyinroq intervyularidan birida Yevgeniy Prigojin aytganidek, Ukrainadagi harbiy kampaniya startida uchralgan muvaffaqiyatsizlik Kremlni undan yordam so‘rashga majbur qiladi. Shunday qilib «Vagner» frontga qaytadi.

«Mart oyi o‘rtalarida bizni urushga chaqirishdi», — degandi XHK rahbari 2023 yil 23 iyunida, isyon boshlagan kuni qilgan murojaatida.

2022 yil martida XHK Ukrainadagi «maxsus amaliyot»da qatnashish uchun jangchilarni keng ko‘lamda yollashni boshlaganini e’lon qiladi, BBCʼning XHKdagi manbasiga ko‘ra, «barchani yoppasiga qabul qilishadi».

Yollanma jangchilar oldiga qo‘yilgan birinchi topshiriq Luhansk oblastidagi kichik, ammo strategik ahamiyatga ega bo‘lgan Popasnaya shahrini egallash edi, bu shahar Luhansk va Baxmut o‘rtasidagi tepaliklarda joylashgandi.

Prigojinning so‘zlariga ko‘ra, uning yollanma jangchilari Popasnayadan 6 km sharqda joylashgan Pervomaysk shaharchasiga 2022 yil 19 martida tashrif buyuradi. Vagnerchilarning vazifasi Ukraina qurolli kuchlari 2014 yildan buyon barpo etgan mudofaa liniyasini yorib o‘tish edi.

Prigojinning aytishicha, Rossiya armiyasi bu vazifani uddalay olmagandi, vagnerchilar esa ikki oy o‘tib ukrainlarning bu uchastkadagi mudofaasini bosib o‘tishadi.

Yoppasiga o‘qqa tutish oqibatida Popasnayadagi turar joy kvartallari vayron qilinadi, Rossiya hukumati esa 8 may kuni shahar Ukraina qo‘shinidan «ozod etilgani» haqida e’lon qiladi.

Prigojinning o‘zi keyinroq aynan Popasnaya egallangani uchun «Rossiya Qahramoni» unvonini olganini aytadi.

Popasnayadan keyin vagnerchilar qo‘shni Severodonetsk va Lisichansk shaharlarini egallash bo‘yicha amaliyotlarda qatnashadi.

Britaniya razvedkasi hisobotida qayd etilishicha, «Vagner» Popasnaya va Lisichansk egallanishida deyarli eng asosiy rolni o‘ynagan, ammo guruh bu janglarda katta yo‘qotishlarga uchragan.

Buni aynan o‘tgan yil iyunida «Vagner» o‘z saflarini to‘ldirish uchun Rossiya qamoqxonalaridagi mahbuslarni yollashga faol kirishgani fakti ham tasdiqlashi mumkin.

Bu odamlar xususiy harbiy kompaniyaning harakatlantiruvchi kuchi va «sarflanadigan materiali» bo‘lishi kerak edi.

Taxminiy hisob-kitoblarga ko‘ra, «Vagner» saflariga 50 mingga yaqin mahbuslar jalb etilgan, ularning yarmi Soledar va Baxmut uchun janglarda halok bo‘ladi.

Soledar yaqinidan yorib o‘tish va «Baxmut go‘shtqiymalagichi»

«Vagner»ning Ukraina frontidagi keyingi yirik muvaffaqiyati Soledar va Baxmut shaharlari olinishi bo‘ldi. Bu ikki shahar uchun janglar qariyb 10 oy davom etadi.

Yevgeniy Prigojinning ishontirishicha, Baxmut uchun janglar 2022 yil 8 oktyabrida boshlangan. Uning so‘zlariga ko‘ra, shaharni egallash rejasini u Ukrainadagi Rossiya qo‘shinlari guruhi qo‘mondoni, general Sergey Surovikin bilan birgalikda ishlab chiqqan. Shaharni yarim yil ichida egallash rejalashtirilgan.

Vagnerchilar, shuningdek Rossiya qo‘shinlarining muntazam bo‘linmalari sharqdan va shimoli-sharqdan asta-sekinlik bilan shahar tomon yura boshlaydi.

Yollanma kuchlar rahbarlari o‘shanda ochiqchasiga Baxmut strategik ahamiyatga ega emasligi, yurishdan maqsad esa Ukraina armiyasining yanada ko‘proq kuchlarini ushbu «go‘shtqiymalagich»ga jalb etib, Rossiya muntazam qo‘shinlari tin olishi va zaxiralarni safarbar qilishi uchun vaqtdan yutish ekanini aytgandi.

Aynan o‘shanda asosan sobiq mahkumlardan tarkib topgan kichik piyoda guruhlari bilan ukrainlarning pozitsiyalariga to‘xtovsiz hujum qilishga asoslangan taktika qo‘llanadi. Ular yo‘qotishlarga qaramay ukrain xandaqlariga yetib borib, ularni egallashi kerak edi. Agar piyodalarning bunday guruh yo‘q qilinsa, ularning ortidan navbatdagi to‘lqin yuborilardi va maqsadga erishilmagunicha bunday shturmlar davom ettirilardi.

Yollanma jangchilarning bunday taktikasi o‘z samarasini berdi va 2023 yil yanvarida Ukrainaning Baxmutdan shimoli-sharqda, Soledar shahridagi mudofaa chizig‘i yorib o‘tildi. Ukraina qurolli kuchlari jangchilari qurshovga tushib qolmaslik uchun o‘z pozitsiyalaridan chekinishga majbur bo‘ldi.

Keyinroq Baxmut ham artilleriya olovi va aviazarbalar oqibatida tom ma’noda yer yuzidan supurib tashlandi.

Janglar to‘g‘ridan to‘g‘ri shaharning turar joy kvartallarida boshlanib ketgach, ukrain kuchlari g‘arbga chekinishga majbur bo‘ladi.

Yevgeniy Prigojin 20 may kuni shahar ustidan to‘liq nazorat o‘rnatilganini e’lon qiladi. Ukraina hukumati buni tan olmasdan, Baxmutning janubiy-g‘arbiy chekkalari hamon ularda qolayotganini da’vo qiladi.

XHK rahbarining so‘zlariga ko‘ra, Baxmut amaliyotida u 20 ming jangchisidan ayrilgan. AQSh hukumatidagilar ham shahar uchun janglarda Rossiyaning yo‘qotishlari shunga yaqin bo‘lganini bildirgan.

Qayd etish kerakki, bu raqamlar sovetlar armiyasining Afg‘onistondagi 10 yillik harbiy harakatlar davomida bergan yo‘qotishlaridan (15 ming qurbon), shuningdek AQSh Iroqdagi 8 yillik harbiy harakatlarda bergan qurbonlardan (4,8 ming kishi) ortadi.

Prigojin Baxmut uchun janglardan keyin «Vagner» harbiy salohiyatini yo‘qotganini tan olgan va shu tufayli yollanma jangchilar dam berish va saflarni to‘ldirish uchun frontdan olib ketilishini bildirgandi.

Endi esa, XHK rahbariyati halok bo‘lganidan keyin ushbu tashkilot o‘z mavjudligini saqlab qolishi katta so‘roq ostida qoldi.