Markaziy Osiyo va Yevropa Ittifoqi: hamkorlikka undayotgan omillar nima?

Markaziy Osiyo davlatlari Stalin zamonidan qolgan chegara masalalarini nihoyat hal qilib oldi. Va endi xalqaro maydonda yanada jipsroq bo‘lib harakat qilish payti keldi. Bu birdamlik joriy hafta Samarqandda o‘tadigan birinchi Markaziy Osiyo — Yevroittifoq sammitida yana bir bor o‘z aksini topishi kutilmoqda. Siyosatshunos Kamoliddin Rabbimov Kun.uz'dagi kolonkasida bu ikki mintaqa nima uchun bir-biriga ehtiyojmand ekani haqida so‘z yuritdi.

Bu hafta Markaziy Osiyo tarixida qoladi. 31 mart kuni O‘zbekiston, Tojikiston va Qirg‘iziston prezidentlari Xo‘jandda uchrashib, uch davlat chegarasining tutashgan nuqtasi haqidagi shartnomani imzoladi va “Do‘stlik” stelasini ochib berdi.

Bu yodgorlik – tarixiy ahamiyatga ega. Bir vaqtlar Lenin va Stalin tomonidan belgilab berilgan chegaralardagi chigalliklar sobiq SSSR vaqtida ham, undan keyingi mustaqillik davrida ham xalqlarimizga, davlatlarimizga ko‘p muammolar yaratib keldi. Sovetlar ongli ravishda barchamizning umumiy uyimiz Turkistonni parchalashgan edi, beshta davlatga bo‘lib, beshta milliy-etnik o‘zlikni bo‘rttirishgan edi.

Bir vaqtlar biz barchamiz turkistonliklar edik, sovetlar esa har xil o‘zliklar yaratish va qarama-qarshi qo‘yish orqali, bizning birligimizga zarba berishdi.

2017 yildan boshlab Markaziy Osiyodagi davlatlar o‘rtasidagi muhit mutlaq o‘zgardi. Unga qadar, davlatlarning o‘zaro munosabatlarida sovuq ohanglar ustuvor edi. Misol uchun, O‘zbekistonning Tojikiston bilan yuzlab kilometr chegaralari minalashtirilgan edi. Qirzig‘iston bilan ham chegaralardagi taranglik yuqori edi. Davlatlar o‘rtasida hatto viza tizimi joriy qilingan bo‘lib, yaqin qarindoshlar ham o‘n yillab bir-birini ko‘rish imkoniyatidan mahrum bo‘lgan edi. Bugun aytsa ishonish yiqin bo‘lgan bu og‘ir vaziyatlar ortta qoldi.

Qolaversa, mintaqa davlatlarining tashqi siyosatdagi, geosiyosatdagi qarashlari ham juda yaqinlashdi. Demak, 31 mart kuni uch davlat rahbarlari Stalindan qolgan og‘ir chegara muammolarini hal qilib, Markaziy Osiyo tarixida yangi sahifani ochib berishdi.

Bu haftadagi yana bir muhim voqea: Samarqandda bo‘ladigan Markaziy Osiyo – Yevropa Ittifoqi sammiti. 3-4 aprel kunlari Samarqandda Markaziy Osiyoning besh davlat rahbarlari va Yevropa Ittifoqining asosiy rahbarlari uchrashib, ikki mintaqa o‘rtasidagi hamkorlikni yuqori darajaga olib chiqishi kutilmoqda.

Global siyosatda katta o‘zgarishlar boshlangan. AQSh hokimiyatiga Trampning kelishi, unga qadar Rossiya-Ukraina urushi xalqaro maydondagi turbulentlikni, chayqalishlarni kuchaytirdi. Dunyo ko‘p qutblilik tomon ketmoqda. AQShning o‘zi izolyatsionizmga og‘ishmoqda. Tramp tomonidan boshlab berilgan iqtisodiy natsionalizm dunyoda savdo-iqtisodiy urushlar va geosiyosiy tirashuvlarni kuchaytirdi.

Bugun ko‘p qutbli dunyoda AQShga raqib bo‘lishi kutilayotgan davlatlar ma’lum, bular Xitoy Xalq Respublikasi, Rossiya Federatsiyasi, Hindiston. Shular qatorida, Yevropa Ittifoqi ham bor. Yevropa Ittifoqi – ko‘p qutbli dunyoda eng boy va texnologik rivojlangan qutblardan biri bo‘lishi aniq. Tramp Amerikasi Yevropa Ittifoqi bilan aloqalarni pasaytirmoqda, savdo-iqtisodiy urushlarni boshladi, Yevropa tovarlariga qo‘shimcha tariflar belgilamoqchi.

Bugun Yevropa Ittifoqiga a’zo 27 davlatda jami 500 milliondan ortiq aholi yashaydi, YeIning nominal yalpi ichki maxsuloti 19 trillion yevrodan oshadi, sotib olish paritetiga ko‘ra esa – 26 trillion yevro.

Ikkinchi jahon urushidan keyin G‘arbiy Yevropa to‘laligicha o‘z xavfsizligini AQSh qo‘liga topshirib qo‘ygan edi. AQShning o‘zi shunga harakat qildi. Sovuq urush davrida ham, sotsialistik lager qulaganidan keyin ham AQSh Yevropa davlatlari orasidagi ziddiyatlardan manfaatdor bo‘lib keldi. O‘tgan davrda Yevropa Ittifoqining ba’zi davlatlari mintaqaning kuchli davlatlaridan ehtiyotkorlik qilib, ko‘proq AQShga suyanib kelishdi. Misol uchun, Boltiqbo‘yi davlatlari, Polsha. Ular Germaniya va Fransiya kabi kontinentning qudratli davlatlariga u qadar ishonishmadi. Biroq, Tramp ma’muriyati YeI bilan kompleks aloqalarni oldingidek saqlash niyatida emas. NATO ichida ham ziddiyatlar ko‘paygan. Mana shu fonda, Yevropa Ittifoqi alohida va qudratli federatsiya bo‘lishga intilmoqda.

Bugun liberal dunyoning, liberal tartibotning markazi AQSh emas, Yevropa Ittifoqi. Ittifoqning demokratiya, inson huquqlari, milliy ozchiliklar, Ukraina va Falastin borasidagi pozitsiyalari AQShnikidan tubdan farq qiladi. G‘azoliklarni ko‘chirish g‘oyasiga YeI liderlari mutlaq qarshi, Trampning bu g‘oyasini keskin tanqid qilishdi.

Samarqandda YeI va Markaziy Osiyo o‘rtasida savdo-iqtisodiy, sarmoya, xavfsizlik, transport-logistika, energetika, ekologiya va Afg‘oniston kabi masalalar muhokama qilinadi. Sammit natijasida Samarqand deklaratsiyasi imzolanishi kerak, va bu deklaratsiyaga ko‘ra, ikki muhim mintaqa strategik sheriklik borasida kelishuvga erishadi.

Dunyoda yangi tartibot shakllanib boshladi. Yangi tartibotda Markaziy Osiyo va Yevropa Ittifoqi bir-biriga juda ehtiyojmand. Yevropa Ittifoqi AQSh bosimi ostida bo‘lib, undan mustaqil bo‘lishga intilsa, Markaziy Osiyo ham o‘zining xalqaro sub’yektligini oshirish niyatida, o‘zining RF va XXR bilan munosabatlarini YeI hisobiga muvozanatda ushlab turish niyatida. Bu hamkorlik ikki tomon uchun ham nihoyatda zarur. Global bosimlar va chaqiriqlar fonida, ikki mintaqa manfaatli hamkorlik qilishga mahkum, aks holda ikki mintaqa uchun ham global turbulentlikning salbiy oqibatlari faqat ko‘proq bo‘ladi.

Kamoliddin Rabbimov,
siyosatshunos