Alifbo islohi: Dam bu damdir...

2020 yil 20 oktyabr kuni «Mamlakatimizda o‘zbek tilini yanada rivojlantirish va til siyosatini takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi prezident farmoni imzolandi. Unda lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosiga to‘liq o‘tishni ta'minlash borasida ham ko‘rsatmalar berilgan. Xususan, farmonning 2-ilovasi 4-bandida «Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosini, imlo qoidalarini yanada takomillashtirish va yangi yozuvga to‘liq o‘tishni ta'minlash» degan alohida band mavjud. Aynan shu band ijrosini ta'minlash maqsadida yaqinda takomillashtirilgan alifbo loyihasi rasman e'lon qilindi.

Alifbo islohiga aynan hozir qo‘l urish kerak. Nega?

Alifbo o‘zgarsa, birinchi galda darsliklar o‘zgaradi. Hozir Milliy o‘quv dasturini ishlab chiqish harakatlari boshlangan. Demak, juda ko‘p darslik va qo‘llanmalar yangidan tayyorlanishi va chop etilishi mumkin. Agar alifbo islohi hozir o‘tkazilmasa (qachondir baribir isloh qilinadi, menimcha), bu keyinchalik kitoblarni yangi alifboda qayta bosishga, ya'ni katta chiqimga sabab bo‘lishi mumkin.

Bu yildan ichki pasportlar o‘rniga ID-kartalar berish boshlandi. Endi yaqin xorijga chiqish uchun ham xorijga chiqish biometrik pasporti kerak bo‘ladi. Demak, uni oluvchilar ko‘payadi. Agar alifboga qachondir o‘zgartirish kiritilsa, hujjatlardagi ma'lumotlarni ham o‘zgartirish ehtiyoji tug‘iladi. Bu yana chiqim va ovoragarchilikka olib keladi.

Qozoq qo‘shnilarimizning tajribalari ham xulosa uchun yaxshi misol. Ular ham dastlab 2017 yilgi variantda barcha harflarni standart klaviatura asosida yasab ko‘rishdi. Lekin amaliyot bu katta o‘ng‘aysizlik va qiyinchiliklar tug‘dirishini ko‘rsatdi, chog‘i, 2018 yilgi variantda juft harflar, jumladan, oʼ va gʼ harflari bitta belgiga almashtirildi. 2019 yilgi loyihada esa sh va ch harflari o‘rniga ham yaxlit belgi tanlandi. 2021 yilgi versiyada esa alifbo yanada ixchamlashdi. Muharrir sifatida aytishim mumkin: qozoq alifbosining yangi varianti menga juda ma'qul keldi.

Alifbo islohi lotin yozuvidan ommaviy foydalanish darajasini oshiradi. Bu esa lotin yozuviga to‘liq o‘tishni jadallashtiradi. Hozirgi imlodagi qiyinchiliklar, matn terishdagi muammolar sabab ko‘pchilik kirill yozuvini ma'qul ko‘ryapti. Ular orasida hatto savodi lotinchada chiqqanlar ham bor.

Amaldagi alifboning nuqsonlarini turli soha mutaxassislari yetarlicha isbotlab, ko‘rsatib berdi. O‘zbek tilining to‘laqonli davlat tiliga aylanishiga, rivojlanishiga, internet tili darajasiga chiqishiga amaldagi alifbo ozmi-ko‘pmi to‘siq bo‘lyapti. Bu jiddiy sabab, albatta.

Alifbo islohotini aksariyat mutaxassislar katta mamnuniyat bilan kutib olgan bo‘lsa-da, biroz ikkilanib turganlar, masalaning mohiyatini to‘la tushunmay, hissiyot yoki taxminlar bilan munosabat bildirayotganlar ham yo‘q emas. Amaldagi yozuvning imloviy va texnik muammolaridan bir qadar boxabar mutaxassis sifatida ularga shunday deyman:

1. O‘zi, har qanday o‘zgarishni qabul qilish qiyin bo‘ladi. Odam o‘zgarishning ijobiy yoki salbiy jihatini tanasida sezib ko‘rmaguncha, hadiksirab turadi. Bu tabiiy jarayon. Yangilikdan qo‘rqmaslik kerak. O‘zgarishlar alifboni matn terish uchun ancha qulaylashtiradi.

2. «Boshqa muammolar turganda alifboga teginmaylik», degan mulohaza bor. Boshqa muammolarning o‘z yechimi bor. Bu muammoning – o‘z yechimi. Har biri alohida muammo va alohida yondashuvni talab etadi. Amaldagi alifboda nuqson borligi fakt va uni yechish zarur. Boshqa muammoni ham yechaverish kerak. Hech kim: “Boshqa muammoga e'tibor bermanglar!” deyayotgani yo‘q.

3. Eski hujjatlar, darsliklar nima bo‘ladi? Reja bo‘yicha muhlati tugab, yangilanguncha amalda bo‘laveradi. Osmon uzilib yerga tushmaydi. Yangi darsliklar takomillashgan alifboda chiqadi. O‘rniga sarflangan million so‘m, ko‘p bo‘lsa-da, aslan foyda; o‘rinsiz sarflangan bir so‘m, arzimas bo‘lsa-da, aslan zarar. Kerakli chiqim o‘zini oqlaydi. Islohni ikkilanib cho‘zaversak, bu chiqim miqdori ortib boraveradi.

4. Yangi alifboning savodsizlik darajasiga ta'siri masalasi. Sezilarli salbiy ta'siri bo‘lmaydi. Lekin ijobiy ta'sir ko‘rsatishi aniq. To‘rtta harfni o‘rgana olmaydigan odam baribir savodsiz bo‘lib qolaveradi.

5. Lotinga to‘liq o‘tib ketmaganimizning sabablaridan biri – amaldagi alifboning nuqsonlari. Biz bu masalada faqat o‘zimizni emas, kelajak avlodni ham o‘ylashimiz kerak. Hozirgi alifboda sezgan-sezmagan qiyinchiliklarimizni farzandlarimiz ham tortmasligi zarur. Bu holat xuddi og‘ir etik kiyib yurishga o‘xshaydi. Ma'lum vaqt o‘tgandan keyin etikning og‘irligini uncha sezmay qolasiz. Lekin uni yechib, yengilroq poyabzal kiysangiz, oldin qanchalik qiynalganingizni, aslida shu qulaylikka burunroq erishish mumkin bo‘lgan-u, buni bilmaganingizni tushunasiz. Amaldagi alifbodagi qo‘shharflar ana shu og‘ir etikka o‘xshaydi.

6. Ma'lum bir sohada mutaxassis bo‘lgan yoki tajriba orttirgan kishilarning xulosalariga hurmat bilan qarash zarur. Hatto bizga xato ko‘rinsa ham. Bilim va tajribaga asoslangan fikrlarni yaxshilab o‘ylab ko‘rish, mard bo‘lib qabul qilish ham kerak. Shunchaki hissiyot bilan aytilgan gapning yuki yo‘q.

7. Dunyoning aksariyat tillari standart klaviaturani o‘zgartirib, o‘z tiliga, alifbosiga moslagan. Alifbosini klaviaturaga emas. Standart klaviaturadan maksimal darajada foydalanish kerak, lekin u ojizlik qilib qolganda o‘zgartirish kiritish to‘g‘ri yo‘ldir. Ingliz tiliga yaqin bo‘lishiga qaramay, nemis, ispan, fransuz, shved, dan kabi tillarda ham standart klaviatura o‘zgartirilgan, milliy imloga moslashtirilgan.

Hozirgi holatda eng to‘g‘ri yo‘l – alifbodan foydalanishning texnik va amaliy jihatlarini chuqur biladigan mutaxassislarning fikr va takliflarini, asoslarini eshitish-o‘rganish, bugungi va ertangi kun uchun eng to‘g‘ri, mantiqli, mustahkam qarorga kelish.

Dehqonlar ekinni vaqtida ekishga harakat qiladi. Urug‘ qadashda bir kunga orqada qolish hosilning o‘n kunlab kechikishiga olib keladi. Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosini isloh qilish va to‘la joriy etish borasida ham xuddi shu holat yuz berishi mumkin. Dam bu damdir, o‘zga damni dam dema, deydi eskilar. Fursat – g‘animat.

Orif Tolib