Nodir Jonuzoq: Tilimiz mukammal alifboga munosib

Bizning ham shonli o‘tmishimizdan hikoya qilguvchi qadimiy bitiklarimiz bor. Afsuski, ular moziy talato‘plari bois tarixning toshbekatlarida qolib, o‘z joylarini boshqa imlolarga bo‘shatib berishlariga to‘g‘ri kelgan. Ming yildan ziyod vaqt davomida arab, keyin esa lotin va kirill yozuvlaridan foydalandik. Garchi ona tilimiz boshqa xalqlarning «imloviy libosi»ni kiygan bo‘lsa-da, o‘z tiynatini yo‘qotmadi, ruhini asrab qoldi.

Aslida, dunyoga boqsak, ko‘hna imlosidan uzilib, umumiy yozuvlardan foydalanayotgan xalq faqat biz emasmiz: aksariyat millatlar davr talablariga mos, o‘qish va yozishga qulay yozuvlarni qabul qilishgan. Faqat, qabul qilish jarayonida yozuvni ular o‘z tillari tabiatiga imkon qadar muvofiqlashtirgan.

XX asr boshida ma'rifatparvar bobolarimiz ham shu tamoyilga suyanib, avval arab, keyin esa lotin yozuvini ona tilimiz talablariga moslashtirishga harakat qilishgan. Xususan, 1919 yilda Toshkentda Abdurauf Fitrat boshchiligida til-imlo masalalari bilan shug‘ullanuvchi to‘garak – «Chig‘atoy gurungi» jamiyati tashkil topadi va arab yozuvini o‘zbek tiliga moslab isloh qilish bo‘yicha takliflarni ishlab chiqadi. Bu takliflarni Elbek kabi ilg‘or ziyolilar qo‘llab-quvvatlaydi. Tabiiyki, imloni takomillashtirishga oid takliflar hammaga ham birday ma'qul kelmaydi. Shu bois 1921 yilning 1-5 yanvar kunlari Toshkentda bo‘lib o‘tgan birinchi o‘lka o‘zbek tili va imlosi kurultoyida so‘zga chiqqan Fitrat ularga qarata: «Yangi imlochilarimiz huzuringizga chiqib, o‘z asoslarini arz etdilar hamda aytalarkim: eski imlo bilan yoxud eski imlosizlik bilan savodsizlikni bitirish, bilimni umumlashtirish mumkin emasdir. Savodsizlikni bitirmak istasalar, qoidali bo‘lg‘on asoslarimiz qabul etilsin!» deydi. Anjumanda qatnashgan Botu esa mutlaqo yangi taklifni o‘rtaga tashlaydi: «Madaniyatda ortda qolg‘on millat – yozuvi ortda qolg‘on millat demakdir... Emdi men bu yerda eski yoki o‘rta imlochilar to‘g‘risida so‘ylab ham turmayman, chunki u bo‘lmag‘ur bir narsa... Mana shuning uchun butunlay hozirgi arab harflarini tashlab, ko‘b millatlar tomonidan qabul bo‘lg‘on lotin yozuvini tilimizdagi tovushlarga muvofiq bir holg‘a kelturub qabul qilish kerakdir».

Mana, o‘sha tarixiy qurultoydan so‘ng oradan roppa-rosa 100 yil o‘tdi – yigirma birinchi asrning yigirma birinchi yilida turibmiz – lekin hali-hanuz lotin yozuvini ona tilimizga moslab qabul qilish haqida bosh qotiryapmiz. Holbuki, o‘tgan yuz yil ichida imlo sohasida ko‘p mashaqqatli evrilishlarni boshdan kechirdik: lotin yozuvini rasman davlat alifbosi sifatida qabul qildik (1928 yil), uni isloh qildik (1934 yil), kirill yozuviga o‘tdik (1940 yil), yana lotin yozuvini joriy etdik (1993 yil), tag‘in isloh qildik (1995 yil), biroq maqsadimizga to‘la-to‘kis erisha olmadik. Nega? Sababi, biz milliy alifboni joriy etishda ilmiy-mantiqiy talablardan ko‘ra ko‘proq boshqa tamoyillarga suyandik va buning achchiq mevalarini bugungacha totib kelyapmiz.

Ayniqsa, 1995 yilda amalga oshirilgan islohot yozuvimizni boshi berk ko‘chaga kiritib qo‘ydi, desak, haqiqatni aytgan bo‘lamiz. Barcha turkiy xalqlar bemalol foydalanib kelayotgan Ö, Ğ, Ç, Ş harflarining o‘rniga amaliyotda sinab ko‘rmasdan, shoshqaloqlik bilan O‘, G‘, Ch, Sh kabi murakkab birikmalarni qabul qildik. O‘zimizcha, kompyuterda yozish, ishlash qulay bo‘ladi, dedik, ammo o‘ylaganimiz teskari bo‘lib chiqdi: aynan biz isloh qilgan “injiq” harflar kompyuterda to‘g‘ri yozish, turli zamonaviy dasturlar yaratishda to‘g‘onoq bo‘layotir. Eng yomoni, chorak asr o‘tyaptiki, bu qo‘shharflarni xalqimiz hazm qila olmadi. Boisi, ular tilimiz tabiatiga yot edi. Jonli vujud esa o‘ziga singmagan yot narsani chiqarib tashlamaguncha yengil tortmaydi.

Lotin alifbosidan foydalanayotgan ilg‘or xalqlar tajribasiga qaraydigan bo‘lsak, ular alifbodagi asosiy harflar yoniga o‘ziga xos tovushlarni ifodalash uchun qo‘shimcha belgili harflarni qabul qilganini ko‘ramiz. Xususan, nemislar Ä Ö Ü ẞ, chexlar Á Č Ď Ě Ň Ř Š Ť Ů, polyaklar Ą Ć Ę Ł Ń Ó Ś Ź Ż, vengerlar Á É Ó Ö Ő Ú Ű,  finlar Å Ä Ö Š Ž, ruminlar Ă Â Î Ș Ț, ispanlar Ñ kabi harflarni o‘z alifbolariga qo‘shib olishgan. Boshqa xalqlarning alifbolarida ham o‘zlariga xos harflar mavjud. Ya'ni ular bizga o‘xshab ona tilini jonsiz klaviaturaga emas, klaviaturani ona tiliga moslashtirganlar.

Vikipediyadagi ma'lumotga ko‘ra, Sh birikmasidan inglizlardan tashqari albanlar va biz foydalanar ekanmiz. Xo‘sh, ona tilimiz tarixan, tabiatan ingliz tiliga qay darajada aloqador? Inglizlar bilan bevosita qardosh bo‘lgan xalqlar o‘z yozuvi va imlo qoidalarini ishlab chiqqan bir paytda nega biz yetti yot tilga taassub, taqlid qilishimiz kerak? Qaysi mantiq buni oqlaydi? Holbuki, dunyo yozuvlarini tadqiq qilarkanmiz, bir-biriga yaqin, qon-qardosh bo‘lgan xalqlarning alifbolari o‘zaro mushtarak ekanini ko‘ramiz.

Dunyodagi hech bir imloda uchramaydigan, besh-oltita tugmani bosish evaziga yoziladigan boshog‘riq harfiy birikmalarimiz – O‘, G‘ haqida indamay qo‘ya qolaylik. O‘zi, shusiz ham, bu harflarning turli-tuman texnik va imloviy muammolari, qusurlari haqida gapirmagan odam qolmadi. Xullas, imlomizda to‘g‘rilashimiz shart bo‘lgan katta-kichik nuqsonlar, afsuski, to‘lib yotibdi.

Ko‘ngilni ravshan etadigan holat – so‘nggi yillarda mamlakatimizda ona tilimizga, jumladan, imlo masalalariga e'tibor davlat siyosati darajasiga ko‘tarildi. Tan olishimiz kerak, bunga davlatimiz rahbarining azm-u shijoati, qat'iyati sabab bo‘ldi. Davlat tilining o‘ttiz yilligi tantanasida so‘zlangan tarixiy nutqni eshitib, ziyolilarimizning mijjasiga yosh qalqqani bejiz emas. So‘nggi bir asr davomida olim-u adiblarimizni tashvishlantirgan, ammo surunkali sudralib kelayotgan tilga oid masalalarni yechish uchun amaliy qadamlar qo‘yilmoqda. Jumladan, eng dolzarb vazifalarimizdan biri bo‘lgan lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosini, imlosini takomillashtirish va uni jamiyatimizda to‘liq joriy etish bo‘yicha ham tegishli hujjatlar qabul qilindi. Prezidentimizning 2020 yil 20 oktyabrdagi «Mamlakatimizda o‘zbek tilini yanada rivojlantirish va til siyosatini takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi farmoni ilovasida bu masala ham alohida qayd etilgani savodxonlik va til tashvishini chekib yurgan ziyolilarimizni behad quvontirdi.

Tarixga qaraydigan bo‘lsak, yozuv va imloga oid yangilanishlar aynan buyuk islohotlar davrida yuz berganini ko‘ramiz. Jamiyatni, millat ruhini yangilagan islohotchilar eng muhim masalalardan biri sifatida yozuv va imloga ham alohida e'tibor qaratganlar. Zahiriddin Muhammad Boburning arab yozuvini turkiy tilga moslab «Xatti Boburiy»ni ishlab chiqqani o‘z davrida (bugungi kun nuqtayi nazaridan ham) beqiyos jasorat edi. Koreys tili yozuvi – «xangyl» ham hurlik timsoli sifatida Choson hukmdori Buyuk Sejon tashabbusi bilan XV asrda yaratilgan. Pyotr Birinchi nafaqat rus armiyasi va flotini, boshqaruv tizimi va jamiyat qoidalarini, shuningdek, yozuvni ham isloh qiladi: dunyoviy adabiyotlarni chop etish uchun cherkov yozuvidan farq qiladigan fuqaro alifbosini joriy etadi. Bunday misollarni ko‘plab keltirishimiz mumkin. Aytish mumkinki, bugun milliy alifbo va imloni takomillashtirish borasida yurtimizda amalga oshirilayotgan sa'y-harakatlarimiz yangi O‘zbekistondagi boshqa ulug‘vor islohotlarga hamohang, uyg‘un tarzda kechmoqda.

Ona tilimizning nufuzini oshirish, uni targ‘ib etish, kerak bo‘lsa, himoya qilish borasida rejali ish olib borayotgan Vazirlar Mahkamasining Davlat tilini rivojlantirish departamenti yozuv va imloga oid masalalarni yechishda ham bosh-qosh bo‘lmoqda – yaqinda departament shafeligida O‘zFA huzurida tuzilgan ishchi guruh tomonidan takomillashtirilgan alifbo loyihasi keng jamoatchilik e'tiboriga havola qilindi. Ayni paytda loyiha bo‘yicha turli mulohazalar, takliflar bildirilyapti. Masalaning mohiyatiga yetmagani uchun yoki ayrim xususiy sabablarga ko‘ra o‘zgarishlardan hadiksirab turganlar ham yo‘q emas. Ammo yozuvimizdagi muammolarga amaliyotda duch kelib, ko‘ngli cho‘kib yurgan tilshunoslar, muharrirlar, lug‘atchilar, dasturchilar, veb-dizaynerlar, blogerlar va boshqa mutaxassislar alifbo islohotini katta quvonch, qoniqish bilan qabul qilmoqda. Tabarruk yoshdagi tilparvar ustozlarimizning «Shu kunlarga yetkazganiga shukr» degan e'tiroflarini ham eshityapmiz.

Shu o‘rinda uch yil oldingi bir uchrashuv yodimga tushyapti. Qosh qoraygan mahal xonamga yoshi ulug‘, nuroniy bir otaxon kirib keldi. Tanishdik. Ne'matjon ota Rahimov, yoshi to‘qson uchda ekan. Ataylab Marg‘ilondan kelibdi. Qo‘lidagi qo‘lyozmalarni, sarg‘aygan gazetalarni menga uzatdi. Qarasam – lotin yozuvidagi eski matnlar. Hayron bo‘ldim. Ota: «Lotin yozuvimiz isloh bo‘ladi, degan gaplarni eshitib quvonib ketdim. Sizlar o‘tgan asrning 30-yillaridagi asl lotin yozuvimizni ko‘rmagansizlar. Shuning uchun, foydasi tegib qolar, deb o‘zimdagi gazeta va qo‘lyozmalarni olib keldim», dedi. Hayratim ham, otaga nisbatan hurmatim ham yuz chandon oshdi. Ayrim loqayd mutaxassislar tomoshabin bo‘lib turgan bir pallada salkam yuzga kirgan otaxonning g‘ayrat bilan dovon oshib kelganini ko‘rib (qarshilik qiladi, deb farzandlariga aytmasdan kelgan ekan) tasanno dedim. Keyinchalik yozuvimizdagi noqisliklar haqida qayg‘urib yurgan turli yoshdagi fidoyi, jonkuyar yurtdoshlarimizni ko‘p uchratdim. Ular shu kunlarda e'lon qilingan alifbo loyihasini yanada takomillashtirish uchun o‘zlarining jo‘yali takliflarini bermoqdalar.

Albatta, e'lon qilingan loyiha yakuniy qaror emas: u asosli taklif-tavsiyalar asosida hali ko‘rib chiqiladi, muayyan o‘zgarishlar bo‘ladi, deb o‘ylaymiz. Muhimi, bu gal el bilan kengashib, masalaga ilmiy, mantiqiy, amaliy xulosalar asosida yondashilmoqda. Maqsad – ona tilimiz tabiatiga uyg‘un, turli avlodga mansub va turfa lahjada so‘zlashuvchi yurtdoshlarimizni birlashtira oladigan, o‘qish va yozishga qulay, yaxlit harflardan iborat, zamonaviy axborot texnologiyalari talablariga mos, ko‘rkam alifboga ega bo‘lishdir. Zero, dunyo tamadduniga beqiyos hissa qo‘shgan, ikki tarixiy Renessansga asos solgan zakiy xalqimiz va bebaho badiiy asarlarning dunyoga kelishiga poydevor bo‘lgan go‘zal ona tilimiz mukammal alifboga munosibdir!       

Nodir Jonuzoq,

O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi a'zosi.