Qullar asos solgan pedagogika: u asrlar davomida qanday ravnaq topdi?

5 oktyabr — BMT tomonidan Xalqaro o‘qituvchilar kuni sifatida belgilangan. Ushbu sana munosabati bilan ushbu maqolada bu sharafli kasbning vujudga kelish tarixi, uning rivojiga hissa qo‘shgan pedagoglar haqida hikoya qilamiz.

O‘qituvchilik kasbining paydo bo‘lishi

O‘qituvchilar birinchi sivilizatsiyalashgan davlatlar — Mesopotamiya, Misr, Qadimgi Afina, Xitoy va Hindistonda paydo bo‘lgan. Mesopotamiyada o‘qituvchilar bolalarga qadimgi Yunonistondagi kabi maxsus tayoqchalar yordamida loy lavhalarga yozishni o‘rgatishgan. Faqat Gretsiyada mum bilan qoplangan yog‘och taxta ishlatilgan.

Hindistonda o‘qituvchi rolini brahmanlar bajargan. Misrda o‘qituvchilar ishi birmuncha qiyinroq bo‘lgan. Boisi, Misr tilidagi 6000 dan ortiq iyerogliflarni eslab qolish oson emas. O‘sha davrda itoatsiz talabalarni jismoniy jazolash odatiy hol edi.

O‘rta asrlarda maktablarning roli sezilarli darajada pasayadi va ta’lim diniy xususiyatga ega bo‘ladi. Yangi davrda qizlar va o‘g‘il bolalar uchun alohida maktablar ochiladi.

Xotin-qizlarga o‘quv yurtlarida yozish, o‘qish, odob-axloq, raqsga tushish va uy-ro‘zg‘or ishlarini o‘rgatishgan. Shuningdek, she’r yozish va hikoyalar yozishni mashq qilishgan. Yigitlarga harbiy ishlar, yozish, o‘qish, sanash o‘rgatilgan.

XIX–XX asrlarda sanoatlashtirish bilan bog‘liq holda hamma joyda, jumladan, qishloqlarda ham maktablar ochila boshladi. Aynan shu davrda pedagogik kadrlarga bo‘lgan ehtiyoj ortdi – o‘qituvchilar soni ko‘paydi, ularga pedagogik faoliyat va fanlar o‘rgatiladigan maxsus muassasalar ochildi.

«Pedagog» so‘zi bizgacha Qadimgi Yunonistondan yetib kelgan. O‘sha vaqtlar bu atama bolani maktabga olib borgan qulga nisbatan qo‘llanilgan. Afina o‘qituvchisining vazifalari bolaga hamrohlik qilish, uni himoya qilishni o‘z ichiga olgan. Qul hech kim yoki hech narsa bolaning jismoniy va ruhiy holatiga zarar yetkazmasligiga ishonch hosil qilishi, o‘quv qurollari joyida bo‘lishiga, shuningdek, odob-axloqiga ham javobgar bo‘lgan.

Qadimgi Yunonistonda ko‘pincha bu ishni og‘ir mehnatga layoqatsiz va egasining oilasiga sadoqati bilan ajralib turadigan qullar bajargan. Ba’zan unga yetti yoshga to‘lmagan, ya’ni hali maktabga bormagan bolani o‘qitish topshirilgan.

Elladada o‘qituvchilar, savodli va bilimli kishilar ayniqsa, hurmatga sazovor bo‘lgan. Afinada faqat o‘g‘il bolalar ta’lim olgan bo‘lsa, Spartada qizlar ham maktabda o‘qigan. Maktab ayniqsa Qadimgi Afinada rivojlangan bo‘lib, u bir necha turlarga bo‘lingan: boshlang‘ich, o‘rta maktab, palestralar va gimnaziyalar.

Maktablarda tahsil yetti yoshdan bo‘lib, u yerda yozish, Homerning she’rlari asosida o‘qish o‘rgatilgan. Palestralarda o‘n ikki yoshdan boshlab yigitlar sport bilan shug‘ullanishgan: kurash, yugurish, nayza va disklarni uloqtirish, kamondan otish.

Gimnaziyalarda katta yoshli afinaliklar ilm-fanni o‘rganishgan, kitob o‘qishgan va ijodiy salohiyatini rivojlantirish uchun barcha imkoniyatlarga ega bo‘lishgan. Shu bilan birga, siyosatning barcha fuqarolari qanday sinfga mansubligidan qat’i nazar, ta’lim olishlari mumkin edi. Chunki mamlakatda ta’limning asosiy vazifasi raqobatbardosh shaxsni, jamiyatga foyda keltirishi mumkin bo‘lgan har tomonlama rivojlangan fuqaroni tarbiyalashdan iborat edi.

Qadimgi Yunonistonda o‘qituvchilarga katta hurmat bilan munosabatda bo‘lishgan, ular mehnatlari uchun davlat mablag‘lari hisobidan haq olishgan. Olimpiya o‘yinlari g‘oliblari ko‘pincha palestralarda dars bergan.

Uyg‘onish davridan boshlab barkamol shaxsni tarbiyalash masalasi muhim o‘ringa chiqadi. Shvetsiyalik ijtimoiy faol Ellen Kay (1849–1926) ta’lim jarayoni bolaga maksimal erkinlik berishi kerak, deb hisoblardi. Shundagina o‘z g‘oyalari va maqsadlari uchun kurasha oladigan inson voyaga yetadi.

Amerikalik psixolog, faylasuf, sotsiolog, pragmatizm asoschisi Jon Dyui (1859–1952) bola pedagogik dunyoning markazi bo‘lishi kerak, degan g‘oyani ilgari suradi. Bola ta’limning barcha vositalari atrofida aylanishi kerak bo‘lgan yulduzdir. Fuqarolar urushi tugagandan so‘ng darhol tashkil etilgan sovet ittifoqining mehnat maktablari Dyui g‘oyalarini asos qilib oladi.

Biroq Stalin avtoritar ta’lim uslubini qabul qildi va o‘quvchi emas, balki o‘qituvchi maktabning markaziga aylandi. Dyui ta’lim muassasalarida ta’lim modeli demokratik bo‘lishi kerakligini ta’kidladi. U, boshqa buyuk o‘qituvchilardan farqli o‘laroq, maktabni kattalar hayotiga tayyorgarlik tizimi emas, balki hayotning o‘zi, deb hisoblardi.

U ta’lim dasturini o‘quvchining rivojlanish darajasi, uning qobiliyatlari, sevimli mashg‘ulotlari va ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda tuzish kerak deb hisoblagan. U maktabda o‘qiyotgan o‘quvchilar qiyin vaziyatlardan chiqib ketishni va qaror qabul qilishni o‘rganishlari kerak, deb hisoblardi.

Avstriyalik faylasuf Rudolf Shtayner (1861–1925) fikricha, ta’lim muassasalari davlat organlari tomonidan nazorat qilinmasligi, balki mustaqil rivojlanishi kerak. Asosiy ta’lim usuli — bolaga unga yaqinroq bo‘lgan va ichki qarshilikka olib kelmaydigan narsani tushunish imkoniyatini berishdir.

Fransiyalik taniqli o‘qituvchi Rojye Kuzine (1881–1973) an’anaviy ta’lim bolaning ijodiy rivojlanishiga hissa qo‘shmaydi, deb hisoblardi. Uning fikricha, o‘qituvchi o‘quvchiga hech qanday ta’sir ko‘rsatmasligi, bola qobiliyatini mustaqil ravishda rivojlantirishi kerak.

Kuzine guruh ishlaridan foydalanishni taklif qildi. Bu usul kuchlilar kuchsizlarga yordam beradigan o‘yinga o‘xshaydi, lekin shu bilan birga, bolalar birgalikda ishlaydi, mavzuni mustaqil o‘rganadi va faqat ba’zi hollarda yordam va yo‘l-yo‘riq uchun o‘qituvchiga murojaat qiladi. O‘qituvchi koordinator vazifasini bajaradi.

Kuzine davlatlar tarixini emas, balki kundalik hayotda bizni o‘rab turgan obektlar tarixini o‘rganishni taklif qiladi. Bolalar kitobdanmas, balki haqiqiy hayotda foydali bo‘lishi mumkin bo‘lgan narsalarni o‘rganishlari kerak. Misol uchun, matematika o‘qituvchisi qizlarga kiyim tikish uchun matoga to‘g‘ri o‘lchovlarni chizishga yordam berishi kabi.

Ingliz o‘qituvchisi Aleksandr Neill (1883–1973) bepul ta’lim tarafdori bo‘lgan. Neilning ta’kidlashicha, farzandingizning boshini bilim bilan to‘ldirishingiz shart emas, lekin uni fikrlashga o‘rgatish kerak. Bunday yondashuv yordamida o‘quvchilar tadqiqotchi bo‘lib, o‘zlariga hurmat va ishonchni his etadilar, baholash va nazoratdan o‘zib ketmaydilar.

Har yili 5 oktyabrda butun dunyo bo‘ylab Butunjahon o‘qituvchilar kuni nishonlanadi. U 1966 yilda YuNeSKOning «O‘qituvchilarning maqomi to‘g‘risida»gi tavsiyanomasi qabul qilinganligining bir yilligi munosabati bilan o‘qituvchilarning huquq va majburiyatlari, shuningdek, ularni dastlabki tayyorlash va keyingi ta’lim, ishga yollash, ishga joylashtirish, o‘qitish va o‘qitish shartlariga oid mezonlarni belgilab beradi.

Oliy ta’limdagi pedagog kadrlarning maqomi to‘g‘risidagi tavsiya 1997 yilda 1966 yilgi tavsiyani oliy ta’limdagi o‘qituvchilarni qamrab olish orqali to‘ldirish maqsadida qabul qilingan. Butunjahon o‘qituvchilar kuni 1994 yildan beri nishonlanib kelinmoqda.

Bu o‘qituvchilar ta’limni qanday o‘zgartirayotganini nishonlash kuni, shuningdek, o‘z iste’dodi va kasbini to‘liq ishga solish va butun dunyo bo‘ylab kasb yo‘lini qayta ko‘rib chiqish uchun ularga kerak bo‘lgan yordam haqida fikr yuritish kunidir.

Charos Mannonova tayyorladi.