Sabri tugayotgan Tramp, bemisl bojlar va Samarqand sammiti - geosiyosiy hafta tahlili

Yevropa Ittifoqi va Markaziy Osiyo yetakchilari ilk marta bir stol atrofiga to‘plandi. Rossiyani yon berishga ko‘ndirolmagan AQSh tezkor sulhdan umidini uzdi. Tramp “alamini” tariflardan oldi va butun dunyoga savdo urushi ochdi. Zelenskiy esa Putinni rozi qilishning yo‘lini aytdi. Xitoy Tayvan atrofida harbiy mashg‘ulotlar boshladi. Fransiyada Le Pen o‘yindan chiqdi.

Joriy haftaning xalqaro maydondagi mavzulari muhokamasi – Kun.uz'ning jonli efirdagi “Geosiyosat” dasturida.

Samarqand sammiti

Iqtisodchi Shuhrat Rasulning so‘zlariga ko‘ra, Yevropa Ittifoqining Markaziy Osiyoga ko‘proq e’tibor qarata boshlashi – AQSh izolyatsionizmi davrida ittifoqning o‘zini to‘la mustaqil sub’yekt, alohida qutb sifatida ko‘ra boshlagan paytda to‘g‘ri kelmoqda.

“Markaziy Osiyo uchun Yevropa Ittifoqi bugungi kunda ikkinchi savdo hamkoriga aylanyapti. Lekin umumiy savdo aylanmalari mintaqaning besh davlati bilan ham yuqori raqamlarda deb bo‘lmaydi. MOda Qozog‘iston yevropaliklar bilan savdo hajmida yetakchilik qilmoqda. Qozog‘istonning o‘zi o‘tgan yili Yevropa Ittifoqi bilan 50 milliard yevro savdo aylanmasiga erishgan. Bu borada O‘zbekiston Qozog‘istondan keyingi o‘rinni egallagan. Prezident Shavkat Mirziyoyev Euronews nashriga bergan intervyusida 2024 yil YeI bilan savdo aylanmasi 6,4 milliard dollarni tashkil etganini aytdi. Bu, albatta, Qozog‘iston savdosidan ancha kam, lekin Markaziy Osiyodagi boshqa davlatlarga qaraganda karrasiga katta.

Eng muhimi, so‘nggi uch yillik raqamlarga e’tibor bersak, O‘zbekiston YeI bilan savdo hajmini yiliga o‘n bir yoki o‘n ikki foizga o‘stirishga erishyapti”, – deydi Shuhrat Rasul.

Siyosiy tahlilchi Abduvali Soyibnazarov masalani ikkita kontekstda ko‘rib chiqish kerakligini aytadi: geosiyosiy va har ikkala tomonning iqtisodiy qiziqishlari. Rossiya–Ukraina urushi fonida MO va YeI manfaatlari o‘zaro mos kelyapti. Yevroittifoq tashqi savdoda Rossiyaning o‘rnini to‘ldirishga muhtoj.

“Yana bir omil esa – mintaqaning Rossiya–Xitoy o‘rtasida joylashgani va MOni bu ikki qudrat bosimlari ostida qoldirmaslik uchun muqobil vektor bo‘la olishlik. Undan tashqari, YeI Markaziy Osiyoning yerosti va yerusti boyligini ham asosiy o‘ringa qo‘yadi, ya’ni xomashyo masalasi. To‘rtinchi masala Fransiya va Germaniyaga o‘xshash mamlakatlarda ko‘plab atom elektrostansiyalarining mavjudligi. Yaqin paytlargacha bu davlatlar uranni asosan Rossiya Federatsiyasidan olgan. Hozirgi geosiyosiy raqobat sharoitida Rossiyaga qarshi sanksiyalar tufayli ushbu davlatlar Markaziy Osiyo bilan hamkorlikka e’tiborini kuchaytirdi. Chunki To‘qayev ta’biricha Qozog‘iston dunyo uranining qariyb 40 foizini qazib chiqaradi va reytingda birinchi, O‘zbekiston ham bu sanoatda yetakchilardan, dunyo reytingida beshinchi o‘rinda qayd etilgan.

Bundan tashqari, Markaziy Osiyoda gidroelektr stansiyalarni qurish, suvni tejash uchun texnologiyalarni jalb qilish, investitsiyalar masalalari bor va Yevroittifoq yashil energetika sohalarida hamkorlik qilish masalalariga qiziqish bildirmoqda. Xususan, Qozog‘iston, O‘zbekiston va Ozarboyjon bugungi kunda yashil energetikani rivojlantirib, Yevropa Ittifoqi bozoriga olib kirishni maqsad qilmoqda.

Yevropa Ittifoqi va Markaziy Osiyo o‘rtasidagi umumiy manfaatlardan yana biri – Rossiyaga muqobil transport logistika yo‘llarini qurish, bu loyiha rivoji uchun Yevroittifoq tomonidan 10 milliard yevro ajratilgan”, – deydi Abduvali Soyibnazarov.

Siyosatshunos Kamoliddin Rabbimovga ko‘ra, 2000-yillarning o‘rtalaridan Yevropa Ittifoqi Markaziy Osiyo bo‘yicha alohida strategiya qabul qila boshlagan. Yevropa Ittifoqi beshta respublikani doim yaxlit bir mintaqa sifatida ko‘rishni xohlagan.

“Possovet hududida Rossiya bilan to‘g‘ridan to‘g‘ri konfliktga kirishmagan, lekin Moskvaga ishonchsizlik bildirayotgan eng katta yaxlit mintaqa – Markaziy Osiyo. Sovet ittifoqi parchalanganidan keyin ittifoqqa kirgan respublikalardan uchtasi NATO a’zosiga aylangan, Ukraina bilan urush davom etyapti. Hozircha Belarus Rossiya nazoratida. Endi Kavkazga keladigan bo‘lsak, Gruziya allaqachon Rossiyaning orbitasidan chiqib ketish uchun ariza bergan, lekin mamlakat ichkarisida kurash ketyapti; bugungi Armaniston Rossiyadan qattiq arazlagan davlat, Ozarboyjon esa Qo‘shilmaslik harakati a’zosi, ya’ni harbiy bloklarga qo‘shilmayman, shuning uchun men NATOga ham, KXShTga ham intilmayman, degan bir kayfiyatda.

Ozarboyjonning geosiyosiy muvozanatni saqlash formulasi Markaziy Osiyo uchun ham keyingi paytda ba’zi davlatlarga, jumladan, O‘zbekiston uchun ham qiziq bo‘lyapti. MOda besh respublikaning birortasi hozircha Rossiya propagandasi tomonidan to‘liq “aksilRossiya” deb e’tirof etilgani yo‘q. Besh davlat muvozanatni saqlashga harakat qilmoqda: bir tomondan Ukrainaning hududiy yaxlitligini alohida urg‘ulaydi, lekin ayni paytda Rossiyaga qarshi qo‘llangan sanksiyalarga qo‘shilmaydi, chunki o‘z ichki manfaatlari ham bor.

Yevropa Ittifoqining strategiyalaridan bir nuqtasi shundan iboratki, mintaqa iqtisodiy raqobatbardosh bo‘lishi kerak va alohida siyosiy sub’yekt bo‘lishi kerak. Mintaqa davlatlari o‘rtasida ziddiyatlar minimal yoki umuman bo‘lmasligi kerak. Xitoy bilan Yevropa Ittifoqi o‘rtasida Markaziy Osiyo joylashgan, to‘g‘ri, Kavkaz ham bor, lekin makro hudud sifatida Markaziy Osiyo juda katta ahamiyatga ega. Mana shu transport, logistika, savdo-iqtisodiy aloqalarda, ya’ni geosiyosatdan tashqari, geoiqtisodiyot Yevropa Ittifoqining strategik muhimligiga ishora qiladi”, – deydi Rabbimov.

Efir davomida siyosiy tahlilchilar yuqorida sanab o‘tilgan boshqa mavzularda ham o‘z fikrlarini bildirib o‘tishdi. To‘liq suhbat bilan video orqali tanishishingiz mumkin.

NormuhammadAli Abdurahmonov suhbatlashdi